Schoonheid en noodlot in de vijftiende eeuw

Een tijdje terug las ik het boek Lorenzo & Giovanna. Schoonheid en noodlot in Florence. Het boek is geschreven door kunsthistoricus Gert Jan van der Sman, mijn begeleider toen ik in het najaar van 2016 stage liep bij het Nederlands Interuniversitair Kunsthistorisch Instituut (NIKI) in Florence. Ik mocht daar onderzoek doen naar werken van Rembrandt in Italiaanse collecties in de zeventiende en achttiende eeuw. Dat waren er overigens helemaal niet zo veel. Rembrandt ‘s werk viel niet direct in de smaak bij Italiaanse verzamelaars, het week nogal af van wat ze van hun eigen kunstenaars gewend waren.

Afb. 1 Boekomslag.

Het is een heerlijk boek dat aan de hand van het huwelijk van twee jonge mensen uit de elite laat zien hoe Florence in de vijftiende eeuw als stad bestuurd werd. Machtige families waren in een continue strijd met elkaar verwikkeld, in steeds wisselende allianties, met daarin een glansrol voor het bankiersgeslacht De’Medici. Want al was Florence een republiek, informeel had deze familie de touwtjes stevig in handen. Voor de kunst een zegen, want een aantal leden was groot kunstliefhebber en daarmee opdrachtgever van prachtige kunst.  

De twee families waar het in dit boek vooral om gaat zijn de Tornabuoni en de Degli Albizzi. Bruidegom Lorenzo (1468-1497, afb. 2) is een spruit uit het geslacht Tornabuoni en bruid Giovanna (1468-1488, afb. 3) komt uit het geslacht Degli Albizzi, beide families van aanzien. In het Florence van nu vind je nog steeds het Palazzo Tornabuoni - nu een residentie voor mensen met veel geld - en het Palazzo Albizzi in de Borgo degli Albizzi, een hele leuke straat om te flaneren trouwens. Lorenzo en Giovanna trouwden in 1486, beiden dan 18 jaar, en je mag gerust stellen dat het ging om het huwelijk van het jaar in de gloriedagen van de renaissance, zij het helaas zonder happy end.

Afb. 2. Sandro Botticelli, Lorenzo Tornabuoni, de zeven Vrije kunsten en de Filosofie, 1484, fresco, 248 x 284 cm., Parijs, Louvre. Lorenzo is de jongeman links.

Afb. 3. Sandro Botticelli, Giovanna degli Albizzi, Venus en de Gratiën, 1484, fresco, 211 x 284 cm., Parijs, Louvre.
Giovanna is de vrouw rechts. Beide werken zijn in 1873 ontdekt in het voormalig buitenverblijf van de familie, Villa Tornabuoni, die inmiddels in handen van een andere eigenaar was. Toen ontdekt werd dat het om werken van Botticelli ging, zijn de afgebeelde personen al snel geïdentificeerd als Lorenzo en Giovanna. De fresco’s zijn afgenomen en verkocht aan het Louvre in Parijs, een handelwijze die - aldus Van der Sman - nu ondenkbaar zou zijn.

Lorenzo’s vader, Giovanni Tornabuoni (1428-1497), was een succesvol zakenman. Hij begon  op 15 jarige leeftijd - in 1443 - als boekhoudklerk bij een filiaal van de Medicibank in Rome. Met de familie De’Medici ontstond een familieband: Giovanni’s oudere zus Lucrezia trouwde in 1444 met Piero de’Medici die in 1464 de macht in Florence naar zich toe trok. Lucrezia en Piero waren de ouders van Lorenzo de’Medici, ‘Il Magnifico’(1449-1492), later Florence’s bekende heerser en kunstmecenas.

Vader Giovanni werkte zich langzaam bij de bank in de hiërarchie omhoog en werd in 1465 hoofd van het Medici-filiaal in Rome. Hij was inmiddels getrouwd met Francesca Pitti. Natuurlijk was ook dit een huwelijk vanuit zakelijk oogpunt - voor behoud en uitbreiding van macht en aanzien - maar de twee bleken heel gelukkig met elkaar. Zij kregen hun eerste kind in 1468, Lorenzo, vernoemd naar zijn illustere neef, Lorenzo de’Medici ‘Il Magnifico’ en in 1476 hun tweede kind, een dochter: Ludovica.

De Tornabuoni waren goed ingeburgerd in Rome en Giovanni onderhield nauwe contacten binnen de curie, het bestuursapparaat van de paus en héél belangrijk in die tijd, en ook daarbuiten. Ook was hij betrokken bij bijna alle grote culturele ontwikkelingen in Rome én in Florence.

In Rome waren nieuwe teksten ontdekt en allerlei bouwresten uit de tijd van het grote Romeinse rijk. Dat gaf veel opwinding. Giovanni’s belangstelling voor het oude Rome deed hem besluiten om een eigen paleis te laten bouwen in zijn geboortestad, Florence. Hij kocht een aantal panden op, grenzend aan zijn oude woonhuis, en maakte er een fraai stadspaleis van, nu nog te zien aan de huidige Via degli Strozzi no. 8 (afb. 4 en 5). Zijn bewondering voor de kunsten maakte hij zichtbaar in de vele opdrachten die hij kunstenaars gaf om het paleis te decoreren.

Afb. 4. Het Palazzo Tornabuoni nu.

Afb. 5. De bibliotheek van het Palazzo Tornabuoni nu.

Maar toen sloeg het noodlot toe: Francisca, zijn vrouw, raakte voor de derde keer zwanger. Zij beviel in Rome, maar - helaas, helaas - Francesca én de baby overleefden de bevalling niet, een lot dat veel vrouwen in die tijd trof. Giovanni is wanhopig, zoals blijkt uit de brief die hij schreef aan zijn neef Lorenzo de’Medici.

“Ik ben zo bedrukt door lijden en smart vanwege het uiterst bittere en onvoorziene ongeval van mijn allerliefste vrouw, dat ik zelf niet goed weet waar ik ben. Zoals jij gisteren gehoord zult hebben, is zij, zoals het God behaagd heeft, op het tweeëntwintigste uur op het kraambed aan dit leven ontrukt. En het kind (…) hebben wij dood uit het lichaam gehaald, waardoor ik dubbel leed te verwerken kreeg. Ik ben er zeker van dat jij met jouw gebruikelijke barmhartigheid geheel met mij meeleeft en neem me niet kwalijk als ik je niet uitgebreider schrijf (…). Meer kan ik nu niet schrijven”. (Van der Sman, p. 17). 

En daarmee kom ik bij de aanleiding om dit stuk te schrijven en met jullie te delen.

De bedroefde echtgenoot Giovanni Tornabuoni geeft de Florentijnse kunstenaar Andrea del Verrocchio (1435-1488) de opdracht een grafmonument te maken voor zijn overleden vrouw voor in de dominicaner kerk Santa Maria sopra Minerva in Rome. Giovanni zou in deze kerk een kapel of een altaar hebben gehad.

Afb. 6. Andrea del Verrocchio, De dood van Francesca Pitti Tornabuoni, laat vijftiende eeuw, 40 x 150 cm.?, Florence, Museo Nazionale del Bargello.

Dit grafmonument is er niet meer maar volgens Van der Sman is bovenstaand gebeeldhouwd reliëf er vrijwel zeker onderdeel van geweest, waaraan - naast Verrocchio - waarschijnlijk ook één of meerdere van zijn leerlingen hebben gewerkt.

Ik zag een foto van dit reliëf in Van der Sman’s boek (afb. 6) en ik wist niet wat ik zag! Een werk waarin - volgens hem - voor het eerst een noodlottige bevalling en de rouw daarover tot uitdrukking zijn gebracht, en - dit voeg ik zelf toe - misschien ook wel voor het eerst zo menselijk. Ik had zoiets bijzonders nog nooit gezien en het ontroerde me zeer. Er zaten even geen 600 jaar tussen dit werk en mijn beleving, ik voelde me geraakt in mijn vrouw-zijn en het moederschap. Deze gebeurtenis en allen die hierin in deelgenoot waren, waren even heel nabij. In september jl. ben ik naar Florence gegaan speciaal om dit werk met mijn eigen ogen te zien in een nu bijna leeg Museo Nazionale del Bargello in het centrum van de stad. Het bleek kleiner dan gedacht maar nog steeds met een grote zeggingskracht.

Laten we er eens wat nauwkeuriger naar kijken. Op de rechterhelft van het reliëf (afb. 7) zien we een vrouw in haar kraambed, omgeven door acht andere vrouwen. Haar ogen zijn gesloten, haar linkerborst is ontbloot. Haar armen hangen slap langs het lichaam. Om te voorkomen dat ze ineen zakt, staat achter haar een vrouw die haar lichaam ondersteunt. De vrouw op het kraambed heeft zojuist de laatste adem uitgeblazen. Een andere vrouw, waarschijnlijk de vroedvrouw of de baker - een soort kraamverzorgster - voelt haar pols.

Afb. 7. Rechterhelft van het reliëf, detail van afbeelding 6.

Helemaal rechts beneden in de hoek ontfermt een vrouw zich over het gestorven kindje. Die conclusie dat de baby is gestorven mag je trekken omdat - anders dan gebruikelijk is in geboortetaferelen - de voedster niet haar borst heeft ontbloot.

De vrouwen om de gestorven vrouw heen zijn enorm geëmotioneerd: ze huilen, slaken kreten: smart op een levensechte manier uitgebeeld. Het lijkt wel alsof de vrouw rechtsboven de haren uit haar hoofd trekt van verdriet (afb. 8 en 9). De vrouw zittend op de grond vóór het bed heeft zich helemaal van de situatie afgesloten en is alleen met haar verdriet (afb. 10).

Afb. 8. Detail rechter deel reliëf: treurnis en smart.

Afb. 9. Detail rechterdeel reliëf. De vrouw helemaal rechts boven lijkt haar haar uit te trekken.

Afb. 10. Detail van rechterdeel reliëf: helemaal afgesloten van de wereld.

En dan het linkerdeel van het reliëf (afb. 11 en 12). Daar zien we een man, de echtgenoot en vader, met een ernstig gezicht. Wringt hij daar zijn handen van verdriet? De baker of vroedvrouw toont hem, in een houding die compassie uitdrukt, de overleden baby. De personen die direct om de twee hoofdpersonen heen staan, zijn bij de ernst van de gebeurtenis betrokken: hun blikken zijn gericht, de hoofden genegen, en de gezichten en houdingen zijn verstild, getuigend van medeleven. De twee mannen links lijken daarentegen niet echt bij de situatie betrokken. Dat is wel een beetje apart.

Afb.11. Linkerdeel van het reliëf.

Afb. 12. Detail van afbeelding 11: zijn handen wringend

Er is geen 100% bewijs dat het hier ook werkelijk om het grafmonument voor Francesca Pitti Tornabuoni gaat. Maar een gelijkenis van de gezichten van zowel de man als de vrouw in het reliëf met die van de gezichten van de stichtersportretten in een frescocyclus in de Capella Maggiore in de Santa Maria Novella in Florence, maakt dit wel erg aannemelijk (afb. 13 en 14). Giovanni gaf opdracht voor deze fresco’s aan Domenico Ghirlandaio (1448-1494),  een wat onderbelichte Florentijns kunstenaar met een groot atelier en - wat mij betreft - minstens zo interessant als bijvoorbeeld tijdgenoot Botticelli. Ghirlandaio startte het werk in 1485 en het was klaar in 1490. Als je bedenkt dat Francesca stierf in 1477 en Giovanni waarschijnlijk nooit meer hertrouwd is, dan heeft hij Francesca postuum laten afbeelden.
Dat kan ook blijken uit haar huidskleur, bleker dan die van haar man en een gebruikelijke wijze om aan te duiden dat een geportretteerde al was overleden.

Afb. 13. Domenico Ghirlandaio, Portret van stichter Giovanni Tornabuoni, 1486-90, fresco, Florence, Chiesa di Santa Maria Novella, Capella
Maggiore/Cappella Tornabuoni.

Afb. 14. Domenico Ghirlandaio, Portret van stichter Francesca Pitti Tornabuoni,
1486-90, fresco, Florence, Chiesa di Santa Maria Novella, Capella
Maggiore/ Cappella Tornabuoni.
Zie de bleke huidskleur.

Het reliëf doet, volgens kunsthistorici, denken aan reliëfs op panelen van sarcofagen uit de Griekse en Romeinse oudheid. Dat waren rechthoekige stenen of marmeren kisten waarin mensen van statuur begraven werden en die vaak met beeldhouwscenes gedecoreerd waren. In de renaissance werden veel voorwerpen uit de oudheid opgegraven en op de markt gebracht voor verzamelaars. Veel huidige musea staan vol met dit soort overblijfselen. Je moet je indenken dat het zicht op deze kunstschatten voor kunstenaars toen geweldig én overweldigend was. Leef je in: je bent zelf kunstenaar in de vijftiende eeuw, je bent het zo realistisch als mogelijk in beeld brengen van de menselijke gestalte met allerlei middelen - in steen, op doek - aan het oefenen. De mensheid in Europa was immers in de 1000 jaar tussen de val van het West-Romeinse rijk en het einde van de middeleeuwen - vergeten hoe je dat overtuigend in 3D kon doen. En dan worden er beelden en sarcofagen met reliëfs opgegraven, gemaakt door kunstenaars van lang geleden die die kunst al bleken te kennen! Deze artefacten riepen een enorme bewondering op en werden tot grote inspiratiebronnen. Hun realisme gaf een enorme impuls aan de kunst in de renaissance en werd tot voorbeeld.

Het reliëf, gemaakt voor het grafmonument voor Francesca Pitti en haar zoon, zou - volgens kunsthistorica Elaine Thoysted - door Verrocchio kunnen zijn gemaakt naar voorbeeld van een reliëf met als thema De dood van Meleagros, een scene uitgewerkt op een sarcofaag uit de oudheid die in de tijd van Verrocchio al was opgegraven (afb. 15).

Afb. 15. De dood van Meleagros, marmer, ca. 180 na Chr., 72 x 206 x 64 cm., Parijs, Louvre

In de Griekse mythologie wordt Meleagros vermoord door zijn eigen moeder, die hiermee samen met de godin Artemis wraak neemt voor het feit dat Meleagros de twee broers van zijn moeder heeft gedood. Dit thema kwam vaker voor op sarcofagen. In het reliëf ligt - in het middendeel - de dode Meleagros tussen zijn rouwende geliefden en is het verdriet heel zichtbaar gemaakt. Zie bijvoorbeeld de vrouw links op de voorgrond met haar hoofd in haar hand(en), maar ook de figuren rondom Meleagros. Volgens Thoysted zou Verrocchio met de keuze voor dit voorbeeld en de verwijzing naar Meleagros’dood, in Francesca Pitti Tornabuoni’s grafmonument de heroïek in het leven van de vrouw hebben willen benadrukken, de zware taak die elke vrouw die moeder wordt, heeft: het doorstaan van de bevalling. Een mooie gedachte al is dit wel een interpretatie: we hebben geen idee of Verrocchio dit ook daadwerkelijk zo heeft bedoeld.

En nu weer terug naar Van der Sman’s boek, de aanleiding van dit alles. Het sprookje van het huwelijk van het jaar was prachtig maar ook hier liep het niet goed af. Ook Lorenzo’s jonge vrouw Giovanna stierf in het kraambed, bij de bevalling van haar tweede kind. Zij was pas
20 jaar. Een realiteit toen die we in de huidige tijd gelukkig veel beter onder controle hebben.

Bronnen:

Gert Jan van der Sman, Lorenzo & Giovanna, Schoonheid en noodlot in Florence, Leiden, Primavera Pers, 2009, 224 blz., Euro 16,99. Nu in herdruk en beschikbaar bij Bol.com over zes weken. Je kunt het boek vooraf reserveren.

https://elainethoysted.wordpress.com/tag/francesca-pitti-tornabuoni/

Verantwoording afbeeldingen:

Afb. 1. Foto auteur
Afb. 2.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sandro_Botticelli_028.jpg
Afb. 3. https://en.wikipedia.org/wiki/Venus_and_the_Three_Graces_Presenting_Gifts_to_a_Young_Woman#/media/File:Sandro_Botticelli_027.jpg
Afb. 4.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e4/Palazzo_corsi_tornabuoni_14.JPG
Afb. 5.
https://it.wikipedia.org/wiki/Palazzo_Tornabuoni#/media/File:Palazzo_tornabuoni,_biblioteca_01.JPG
Afb. 6.
http://ancientrome.ru/art/artworken/img.htm?id=6518
Afb. 7 t/m 12
Jan Snoerwang
Afb. 13.
https://www.wga.hu/support/viewer/z.html
Afb. 14.
https://www.wga.hu/support/viewer/z.html
Afb. 15.
https://www.teggelaar.com/florence/imflorence/F4953.jpg