Boccaccio’s Decamerone geïllustreerd door Botticelli: het verhaal van Nastagio degli Onesti

In mijn zoektocht naar de achtergronden van de Decamerone van Giovanni Boccacio (voor een eerder artikel dat je hier kunt lezen) deed ik een heerlijke ontdekking: ik trof een vierdelige reeks van wandschilderingen aan, gemaakt door Sandro Botticelli (c. 1445-1510) naar een verhaal uit de Decamerone. Ja, dat is diezelfde Botticelli van de beroemde Primavera/Lente die in het Uffizi in Florence hangt, inmiddels in een speciaal daarvoor ingerichte zaal. De vier werken samen vormen een soort beeldverhaal en waarschijnlijk maakte hij dit werk samen met een paar leerlingen.

Sandro Botticelli, Primavera/Lente, c. 1482, Tempera op paneel, 203 x 314 cm, Florence,
Galleria degli Uffizi

Nog even kort over de Decamerone: tien jonge mensen - zeven vrouwen en drie mannen - ontvluchten in het rampjaar 1348 de pestuitbraak in Florence en gaan tijdelijk wonen in een landhuis in de heuvels rondom de stad. Ze spreken met elkaar af dat ze - alle tien - elkaar elke dag een verhaal zullen vertellen en dat tien dagen lang. Boccaccio schrijft zo honderd verhalen over zeden en gewoonten in zijn eigen tijd, gebundeld in de Decamerone.

HET VERHAAL van Nastagio Onesti (vijfde dag, achtste verhaal)*

Sandro Botticelli, Nastagio wandelt in het bos en loopt tegen een naakte jonge vrouw en een ridder te paard aan, tempera op paneel, c. 1483, 83 x 138 cm, Madrid, Museo Prado

Episode 1:
Nastagio degli Onesti, een jongeman uit Ravenna die na de dood van zijn vader en oom enorm rijk is geworden, wordt verliefd op de dochter van Paolo Traversari, een meisje uit een véél adellijker geslacht dan het zijne. Hij is een enorme spender en hoopt, door haar te overladen met geschenken en andere lieve attenties, haar hart te winnen. Maar dat gebeurt niet. Integendeel, zij wijst hem hooghartig af. Hij is daar zó door geraakt dat hij uit het leven wil stappen. Dat doet hij uiteindelijk toch maar niet. Zijn vrienden raden hem aan wat afstand te nemen -  het gaat niet goed met de jongeman - en om Ravenna te verlaten. Dat doet hij, maar hij gaat niet ver weg. Vlak buiten de stad slaat hij zijn tenten op en leidt daar een wild leven. Op een dag loopt hij mijmerend over zijn op zo’n wrede wijze onbeantwoorde liefde door een bos. Plotseling hoort hij een luid geschreeuw. Een mooie en naakte jonge vrouw rent uit het kreupelhout op hem af, haar hele lichaam bekrast door takken.

De vrouw huilt en jammert en smeekt om genade. Achter haar rennen twee grote wilde doggen die haar vlak op de hielen zitten en haar bijten als zij haar inhalen. Daarachter ziet hij een woest kijkende ridder te paard, in het zwart en met een degen in zijn hand, die haar bedreigt met de dood. Nastagio wil de vrouw, een meisje nog, redden en springt met een grote stok in zijn hand voor het paard. De ridder begint te praten en zegt dat Nastagio zich hier niet mee moet bemoeien. De ridder vertelt dat hij ook uit Ravenna komt en nog niet zo lang geleden nog véél verliefder op een vrouw is geweest dan Nastagio nu. Deze vrouw wijst hem zó wreed af dat hij uiteindelijk uit wanhoop de hand aan zichzelf slaat. Zelfmoord is een doodzonde en hij werd dan ook door God veroordeeld tot langdurige hellepijn. Ook de vrouw werd na haar dood gestraft, omdat zij zich - naast haar hooghartige afwijzing - ook nog eens ‘had verlustigd aan zijn smart, wat zij niet had ingezien als een zonde maar als iets verdienstelijks’. De straf voor beiden was voor de vrouw om te vluchten en voor de ridder om haar te achtervolgen en te doden, en dat telkens opnieuw, net zoveel maanden lang als zij hem haar liefde had ontzegd. Nastagio doet vol angst een stap opzij en ziet hoe dit noodlot zich voltrekt.

Sandro Botticelli, De ridder doodt de vrouw, snijdt hart en ingewanden uit haar lichaam en gooit deze voor de honden, waarna het drama zich opnieuw weer gaat herhalen, tempera op paneel, c. 1483, Madrid, Museo Prado

Episode 2
De ridder doodt de vrouw met een degen, snijdt met een mes haar kille hart uit haar lichaam, rukt haar ingewanden uit en gooit die naar de honden. Maar even later staat de vrouw weer op, helemaal heel, en begint de achtervolging opnieuw. De ridder vertelt Nastagio ook dat dit tafereel zich elke vrijdag op dezelfde plek, hetzelfde tijdstip en in dit bos afspeelt.

Na bekomen te zijn van de schrik krijgt Nastagio een ingeving: deze gebeurtenis kan hem ook te pas komen. Hij vraagt zijn vrienden om Paolo Traversari, zijn vrouw, hun dochter - die hem zo wreed had afgewezen - en allerlei andere dames die daar zin in hebben, uit te nodigen voor een lunch. Het heeft wat voeten in de aarde om de dochter ook mee te krijgen maar uiteindelijk lukt het. Nastagio laat tafels in het bos opstellen bij de plek waar hij de ridder, de jonge vrouw en hun drama eerder zag gebeuren en zorgt dat de vrouw die hij zo bemint precies tegenover de plek zit waar het drama zich opnieuw zal afspelen. Dan richt hij een groots maal aan.

Sandro Botticelli, Het maal in het bos waar het drama tussen vrouw en ridder zich weer afspeelt, tempera op paneel, c. 1483, Madrid, Museo Prado, links in het wit de dochter, de vrouw die Nastagio afwees

Episode 3:
Als het laatste gerecht net is opgediend, horen de aanwezigen een vreselijk geschreeuw. De jonge gehavende jonge vrouw komt opnieuw aangerend, de honden en de ridder in het zwart op de hielen. Een aantal aanwezigen werpt zich voor het paard maar dan gebeurt precies het zelfde als bij Nastagio eerder: de ridder spreekt en legt uit, waarna het eerder beschreven drama zich voltrekt, nu vlak vóór de ogen van Nastagio’s geliefde die niet zijn geliefde wil zijn. En zij verstaat de boodschap als geen ander. Ze is zó bang voor de gevolgen van haar afwijzing dat haar angst plotsklaps overgaat in liefde. Zij stuurt nog diezelfde avond haar kamenier in het geheim naar Nastagio met de boodschap dat zij bereid is alles te doen wat hij wil. Hij laat weten dat hij daarmee blij is maar dan wel, keurig als hij is, als getrouwde man.

Sandro Botticelli, Het huwelijksfeest, tempera op paneel, c. 1483, privécollectie

Vierde episode
De jonge vrouw stemt met het huwelijksvoorstel in en vertelt dit aan haar ouders, die het prachtig vinden. De volgende zondag al vind de huwelijksceremonie plaats, gevierd met een groot feestmaal, en ze leven nog lang en gelukkig. En alle andere vrouwen uit Ravenna die aanwezig zijn geweest bij dit drama zijn zó geschrokken, dat zij in het vervolg de wensen van mannen sneller zullen honoreren, aldus Boccaccio. Tot zover het verhaal.

De panelen bekeken en dan…
Meestal zie je bij dit soort geschilderde voorstellingen in een museum een summiere toelichting. Soms komt er nog iets meer informatie bij via een audiotour, maar zo uitgebreid als hierboven wordt het verhaal meestal niet verteld. Wat we inmiddels uit onderzoek weten is dat er zeker achter oude literaire werken, al dan niet religieus getint, een hele wereld aan symboliek schuilt. Bovendien is het schrijven van een verhaal, wat iets kan vertellen over de tijd dat het verhaal is geschreven, nog iets anders dan een verhaal uitbeelden: dan komt er nóg een laag bij, de interpretatie van de kunstenaar die op zijn beurt weer gevormd is door zíjn eigen tijd. Dus: waar doelt Boccaccio op met dit verhaal? En wat bedoelt Botticelli met dat wat hij afbeeldt? Hier achter komen is interessant. Het kan ons veel inzicht geven in het leven en de motieven van toen.

Kunsthistorisch onderzoek
Tal van vragen komen boven. Wie is de opdrachtgever? Wat weten we van hem en welke positie heeft hij in de stad? Heeft hij nog een speciale bedoeling met juist dit verhaal en deze wijze van afbeelding en is dat bijvoorbeeld besproken met de kunstenaar? Hoe vrij was de kunstenaar eigenlijk? Hoe stond Botticelli toen bekend? Hoe werd er tegen mannen, vrouwen en het huwelijk aangekeken en wat was de heersende moraal? Aan de hand van dit soort vragen kunnen we proberen om iets van de achtergrond te achterhalen. Laten we eens op zoek gaan.

De schilder
Botticelli is in 1483, als hij deze werken schildert, een beroemd en gerespecteerd kunstenaar met eigen leerlingen. Een belezen man ook. De kunstenaarsbiograaf Giorgio Vasari (1511-1574) schrijft - een paar generaties later - in Le Vite (De levens) uitgebreid over hem. Zijn echte naam is Alessandro Filipepe, maar hij gaat als Botticelli door het Florentijnse leven omdat hij, volgens Vasari, in de leer was geweest bij goudsmid Botticello.

Sandro Botticelli, Aanbidding van de koningen, c. 1475, tempera op paneel, 111 x 134 cm., Florence, Galleria degli Uffizi, detail, vermeend zelfportret

De opdracht
Botticelli krijgt in 1483 van Antonio Pucci, pater familias van een Florentijnse familie uit de burgerlijke elite, rijk geworden met handel, een opdracht. Of hij voor het aanstaande huwelijk van Pucci’s zoon Giannozzo met Lucrezia Bini, die afkomstig is uit een patriciërsgeslacht, een reeks spalliere wil maken. Deze spalliere, een soort lambrisering, moeten de slaapkamer van het aanstaande paar in het Palazzo Pucci gaan decoreren. Dit is voor die tijd een heel gebruikelijke opdracht voor een heel gebruikelijk huwelijksgeschenk in de societykringen van de stad, ook al zijn die spalliere wel kostbaar en dus chique.

Wie voor het verhaal van Nastagio degli Onesti als basis voor de spalliere heeft gekozen - Pucci of Botticelli - is niet duidelijk. Bijzonder is wel de keuze voor eigentijdse literatuur als inspiratiebron: meestal gaat het om mythologische voorstellingen uit de klassieke oudheid. Eigentijds of niet, bijna altijd hebben de voorstellingen een morele ondertoon. Er moet iets van geleerd worden: gewenst gedrag of juist een voorstelling van ongewenst gedrag, waaraan je dan ook als gehuwden geen voorbeeld moet nemen.

Het huwelijk
Trouwen in het Italië van de renaissance is bij de elite een zakelijke aangelegenheid, met als doel om de positie van de familie veilig te stellen of te verbeteren. Het gaat om het stabiliseren en vergroten van macht. Twee vooraanstaande families sluiten met elkaar een contract, na onderhandeling over de bruidsschat en andere financiële zaken. De familie van de bruidegom betaalt ook iets mee, meestal het huwelijksfeest, de aankleding van de woning van het jonge echtpaar en een garderobe voor de vrouw. Vaak krijgt de bruid ook nog geschenken, zoals juwelen. Dan verhuist de bruid in een feestelijke optocht door de stad met haar eigen uitzet en (delen van) haar bruidsschat in huwelijkskisten - cassone geheten en vaak mooi beschilderd - van haar ouderlijk huis naar het huis van haar aanstaande echtgenoot, als teken dat het huwelijk is gesloten. Dan is er een groot feest en trekt het stel zich terug in de slaapkamer om ter plekke de huwelijksdaad te voltrekken, ten teken dat het huwelijk is geconsumeerd. De bruid dient wel maagd te zijn en liefst ook in staat om nakomelingen voort te brengen (maar dat weet je nooit van te voren).

Moraal
De middeleeuwse en renaissancewereld is sterk gebaseerd op de moraal en de deugdenleer die zich vanaf de oudheid ontwikkelde. Goed leven doe je als je voorzichtig bent, rechtvaardig en gematigd leeft, jezelf beheerst en moedig bent - de kardinale ofwel klassieke deugden - gekoppeld aan de drie christelijke deugden: geloof, hoop en (naasten)liefde. Wat je niet moet doen is hoogmoedig zijn, afgunstig, vertoornd (boos), lui, gierig, gulzig of onkuis: de zeven hoofdzonden. Veel Europese schilderijen uit het verleden beelden deze deugden of varianten erop uit. Hieronder een voorbeeld van Botticelli zelf. In een samenleving met veel ongeletterden waren beelden een enorm belangrijk instrument om een boodschap - hier de moraalregels - te communiceren.  

Sandro Botticelli, Standvastigheid, 1470, tempera op paneel, 167 x 87 cm, Florence, Palazzo degli Uffizi, Florence, in opdracht van de Tribunale della Mercatanzia, een hof waar economische delicten werden beoordeeld

Terug naar het verhaal van Nastagio degli Onesti
Wat vertellen de vier werken van Botticelli naar het verhaal van Nastagio degli Onesti als we er met deze kennis van zaken opnieuw naar gaan kijken?

De eerste twee werken
Kijkend naar de deugden en ondeugden ‘zondigt’ Nastagio degli Onesti  in het verhaal op het vlak van losbandigheid en onmatigheid, door zijn genotzuchtig en verspillend gedrag. Wat hij ook leert is dat de-hand-slaan-aan-jezelf zwaar wordt gestraft. De vrouw in het verhaal is arrogant, minachtend en hooghartig. Haar ‘zonde’ is hoogmoed, gierigheid en hebzucht want ze onthoudt op een hooghartige manier haar liefde, houdt die voor zichzelf. Bovendien geniet ze ook nog van zijn wanhoop, zo vertelt het verhaal. Ze wordt hiervoor gruwelijk gestraft, als is de straf van de ridder natuurlijk ook niet mis.  

En - hou je vast - er is nóg een boodschap te ontdekken: die van de functie van het huwelijksarrangement. Men vindt het huwelijk in het Florence van de renaissance een prachtig instituut om seksualiteit een geoorloofde plek te geven, om de familiale economische belangen te behartigen èn om de voortzetting van het geslacht te verzekeren. Vrouwen moeten kuis en als maagd het huwelijk ingaan. Hoe jonger hoe beter, want een aangetaste eer is een smet op het blazoen van de familie. Mannen kunnen vaak tot hun midden-dertiger jaren vrijelijk hun gang gaan maar er moet een moment komen dat ook zij hun verantwoordelijkheid voor de familie op zich gaan nemen. En wat is daar niet een betere plek voor dan in het huwelijk.

Vrouwen hadden in die tijd niet veel te vertellen. Zij waren immers juridisch eigendom van de vader en later van de echtgenoot. Trouwde je niet, bijvoorbeeld omdat je vader niet altijd voor meerdere dochters meerdere bruidsschatten kon opbrengen, dan ging je naar het klooster. En als je dan kón trouwen en je wees dat af, dan dwarsboomde je je familie in het waarborgen van de financiële en sociale belangen èn dus ook in de mogelijkheid om het geslacht voor te zetten met nieuwe borelingen. Dus het onthouden van liefde was erg onwenselijk.

Sandro Botticelli, Aanbidding van de koningen, c. 1475, tempera op paneel, 111 x 134 cm., Florence, Galleria degli Uffizi, gemaakt in opdracht van Guasparre di Zanobi del Lama. Drie leden van de De’Medici-familie zijn hier geïdentificeerd: Cosimo de Oude in een donkere mantel, stichter van het geslacht in de jaren dertig van de veertiende eeuw, knielt als een van de drie koningen voor Maria en kind; in het midden knielt, in een rode mantel en op de rug gezien, Cosimo's zoon Piero. Meer naar rechts staat - en profile - de jonge Lorenzo Il Magnifico, in een zwart met rode mantel. Ook Botticelli zou zich hier afgebeeld hebben, zie de man rechts die ons aankijkt en zijn vermeende portret, eerder in dit artikel.

Het derde en vierde werk
De eerste twee schilderijen beperken zich tot de gebeurtenissen in het verhaal. Op derde en vierde paneel verplaatst het verhaal zich qua enscenering naar de situatie in Florence. De vader van de bruidegom, Antonio Pucci dus, wordt afgebeeld op het derde schilderij te midden van de gasten. Op het vierde bevindt hij zich tussen een groep andere prominente publieke figuren in de stad. Sommigen zien daartussen ook Lorenzo Il Magnifico de’Medici. Op het derde werk zijn op de bomen drie familiewapens zichtbaar: links het familiewapen van de bruidegom, rechts dat van de nieuw te verbinden families Pucci-Bini en in het midden het wapen van de De’Medici. Op het vierde werk zijn dezelfde drie familiewapens te onderscheiden boven elk van de bankettafels, in dezelfde volgorde.

Op het derde en vierde werk is dan ook naast Bocaccio opdrachtgever Pucci ‘aan het woord’. De scenes tonen zijn generositeit, smaak en het prestige van zijn familie. Pucci wil met deze werken zijn sociale en economische positie èn status in Florence onderstrepen, een stad met vele elkaar beconcurrerende families. Niet voor niets is dan ook op beide schilderijen óók het wapenschild van de De’Medici te zien, op dat moment de machtigste familie in de stad. Pucci werkt voor deze bankiersfamilie en is een trouwe bondgenoot van Lorenzo Il Magnifico de’Medici. Niet alleen in deze scenes maar ook met zijn huwelijksgift op zich toont hij hoe goed hij bij kas zit, het is immers een kostbaar geschenk. Kortom hij ‘toont zijn ballen’, onorthodox gezegd. Maar waarom? Misschien uit een vorm van bewijsdrang, wordt gesuggereerd in kunsthistorische literatuur. Dan zou de aangesprokene de familie Bini zijn, de familie van de bruid, die immers door hun adellijke afkomst hoger op de maatschappelijke ladder staan. We begeven ons hiermee op het soms wat gladde terrein van de interpretatie, want we zullen het nooit weten. En zou de familie Bini het begrepen hebben?

Hoe achter vier simpele geschilderde slaapkamerpanelen - nou ja, simpel? - een hele wereld schuil gaat!

* Tot de tweede helft van de negentiende eeuw sierden de werken wanden in het  Palazzo Pucci in Florence. Daarna raakten ze verspreid. De eerste drie panelen zijn nu in het Museo del Prado in Madrid, de laatste is terug naar zijn oorspronkelijke locatie en onderdeel van een privécollectie, nadat het werk - onder andere - enige tijd onderdeel was van de Watney Collectie in het Charlbury Museum, Oxfordshire in Engeland.

NB. Voor dit artikel heb ik dankbaar gebruik gemaakt van het artikel van Christina Olsen, ‘Gross Expenditure’, Art History, June 1992, vol. 15, 2 (June 1992), p. 146-170.