Zeventiende-eeuwse Milanese kunstenares Fede Galizia: schilderes van méér dan alleen stillevens

Rond 1860 krijgt beeldhouwer Andrea Malfatti (1832-1917) de opdracht om tien bustes te maken van beroemde kunstenaars en intellectuelen, voor de façade van het Palazzo Ranzi in het Noord-Italiaanse Trento. Onder hen is de schilderes Fede Galizia (c.1575 - c.1630) en ze is de enige vrouw in het gezelschap (afb. 1). Wie is zij?

Afb. 1. Andrea Malfatti, *Buste van Fede Galizia aan de façade van het Palazzo Ranzi in Trento*, marmer, c. 1861

De kunstenaar en kunstcriticus Giovanni Paolo Lomazzo (1538-1592) vermeldt in 1587 in zijn boek Idea del temio della pittura dat Fede - ze is dan waarschijnlijk rond de twaalf jaar oud - net zo kundig is als haar vader Nunzio, ieder op een eigen vlak. Drie jaar later schrijft dezelfde Lomazzo dat Fede zich verdiept in de ‘imitatie van de uitmuntendste schilders van onze kunst’. Weer later - in 1595 - beschrijft de jezuïet en historicus Paolo Morigia (1525-1604) in zijn La Nobilità di Milano - over de Milanese adel - Fede als een ‘virtuoze maker van uitzonderlijke schilderijen’. En we zijn er nog niet. Dichter Mutio Manfredi (1535-1609), verbonden aan het Gonzaga-hof in Mantua, schrijft in 1605 de tekst voor een aan Fede opgedragen madrigaal - een populaire muziekvorm in die tijd - en in 1609 draagt de vooraanstaande Bolognese dichter Cesare Rinaldi (1559-1636), ook verkerend in de kringen van het Gonzaga-hof, een gedicht aan haar op.

Dit alles roept opnieuw de vraag op: wie is deze vrouw, deze Fede Galizia? In de twintigste eeuw is ze vooral bekend om haar stillevens - een genre waarvan veelal wordt aangenomen dat het primaat in de noordelijke Nederlanden ligt. Maar ze blijkt van meer markten thuis, wat pas echt duidelijk is geworden bij het onderzoek ter voorbereiding van de in Trento gehouden tentoonstelling Fede Galizia: Mirabile Pittoressa in 2021.

De familie Galizia komt van oorsprong uit Cremona in Noord-Italië en heeft familiebanden in Trento, daar zo’n 200 kilometer vandaan. Fede’s vader, Nunzio Galizia (1539-1621) is miniaturist, cartograaf en etser en ook haar oom Allessandro en grootvader Giacomo Antonio zijn kunstenaars. Nunzio Galizia is een creatief man met een goed zakelijk inzicht. Hij ziet waar de kansen liggen en reist met zijn vrouw via Trento naar Milaan, op dat moment de hoofdstad van het Spaanse koninkrijk in Italië en een centrum voor internationale handel. Daar houdt de elite van luxe, wat zich uit in fraai meubilair, houtsnijwerk, goud- en edelsmeedwerk en prachtige stoffen, zoals zijde.

Vader Nunzio wordt voor het eerst genoemd in een document uit 1573. Hij richt zich op accessoires waar de rijke Milanese elite dol op is. Altijd op zoek naar iets nieuws vraagt hij in dit document bij de gouverneur het alleenrecht aan op zijn vinding: waaiers verfraaid met miniatuurschilderingen van oosterse motieven en exotische vogels, ‘alla Spagnola’ en zeer gewild bij de Milanese dames (afb. 2). Hij maakt ook etsen, zoals van de stad Milaan na de pestepidemie van 1576 (afb. 3). Creatief als hij is, boetseert hij kleine sculptuurtjes van een pasta gemaakt van de geurige afscheiding van het muskushert, versierd met goud en edelstenen - muskus is een populaire geur in een tijd waar nare luchtjes met lekkere luchtjes moeten worden bestreden. Last but nog least ontwerpt hij kostuums voor theaterspektakels.

Afb. 2. Giambattista Moroni, *Portret van een jonge vrouw*, 1560 - 1578, olieverf op doek,
73,5 × 65 cm, Amsterdam, Rijksmuseum. De vrouw draagt een beschilderde waaier ‘alla Spagnola’

Afb. 3. Nunzio Galizia, *Plattegrond van Milaan*, 1578, 46,4 x 64,4 cm, ets, Milaan, Castello Sforzesco/Civica Raccolta delle Stampe

Afb. 4. Fede Galizia, *Zittend engeltje op een kroonlijst*, vóór 1602, rood en zwart potlood op perkament?, Milaan, Veneranda Biblioteca Ambrosiana

Lang is gedacht dat Fede in 1578 is geboren, het jaartal dat staat op het portret dat Fede maakt van Paolo Morigia (afb. 6, 7). Inmiddels is duidelijk dat de inscriptie met dit jaartal later door iemand anders is toegevoegd. Kunsthistorici houden nu als geboortejaar c. 1575 aan. Fede is nooit getrouwd en woont in 1610 nog bij haar vader. Ze maakt haar testament op in 1630 (op 21 juni) en sterft waarschijnlijk kort daarna aan de heersende pestepidemie, daarbij zeker 63 werken nalatend, waaronder 44 stillevens.

Haar leerschool is in het atelier van haar vader, waar ze bedreven raakt in het graveren en verluchten. Zo jong als ze is, ontwikkelt ze zich tot een begenadigd miniaturiste en etster (afb. 4). Ze ontwerpt ook kostuums, ook al is geen enkele tekening daarvan bewaard gebleven, net zo min als van haar vader. Haar naam en werken dringen door tot de beroemde Milanese kunstenaar Giuseppe Arcimboldo (1527-1593) als hij werkt aan het keizerlijk hof van Rudolf II in Praag. Als hofschilder is Arcimboldo verantwoordelijk voor het ontwerp en de organisatie van festivals en toernooien, door renaissance-prinsen en -vorsten vaak ingezet als een middel voor politieke propaganda. Hij ontwerpt daarvoor ook kostuums (afb. 5) en hij zou een aantal werken van Fede hebben gestuurd naar de keizer en ook een tekening, waarschijnlijk van een feestkostuum. De invloed van die ontwerpen is later terug zien in de rijke stofferingen in Fede’s uitvoeringen van Judith en Holofernes en in haar Noli me tangere, zie de afbeeldingen verderop in dit artikel.

Afb. 5. Giuseppe Arcimboldo, *Kostuum voor een maskerade*, Florence, Gabinetto Disegi e Stampe Degli Uffizi. Soortgelijke ontwerptekeningen hebben Fede en haar vader ook gemaakt

Fede krijgt ook opdrachten voor religieuze werken (afb. 6) en is op haar twintigste al een vermaard portrettiste, waarbij ze soms nog samenwerkt met haar vader. Het zijn vooral de portretten die heel geliefd worden, geroemd om hun realisme en psychologisch inzicht in de geportretteerden. Ze zijn heel direct geschilderd en ontdaan van opsmuk, zoals te zien in de portretten van ‘een fysicus’, van Paolo Morigia en van de schilder en architect Federico Zuccari (afb. 0, 7, 8, 9, 10). Fede zou hiermee in de naturalistische traditie van schilders zoals Moretto da Brescia (1498-1554), Lorenzo Lotto (1480-1556) en de al eerder getoonde Giovanni Batista Moroni (1520-1578, zie afb. 2) staan, allen eveneens uit het noorden van Italië.

Afb. 6. Fede Galizia, *Noli me tangere,* 1616, olieverf op doek, 313 x 199 cm, Milaan, Brera Pinacoteca

Afb. 7. Fede Galizia, *Portret van Paolo Morigia*, 1596, 88 x 79 cm, olieverf op doek, Milaan, Pinacoteca Ambrosiana. Dit doek hing eerder in de *Chiesa San Gerolamo* in Milaan

Afb. 8. Fede Galizia, *Portret van Paolo Morigia*, detail met de weerspiegeling van de ruimte in de bril

Afb. 9. Fede Galizia, *Portret van Federico Zuccari,* 1604, olieverf op doek, 55 x 43 cm, Florence, Gallerie degli Uffizi

Afb. 10. Nunzio en Fede Galizia, Feestelijke allegorie van Jacopo Menochio en
Margherita Candiani, 1606, koper en hout, 25,7 x 31,4 cm, privécollectie

Een aantal van haar werken zijn aan mannelijke kunstenaars toegeschreven, zoals aan Panfilo Nuvolone (1581-1651), een tijdgenoot en ook een stilleven-schilder die dan actief is in Cremona en Mantua. Nu wordt aangenomen dat Nuvolone door Fede Galizia geïnspireerd is geweest. Het onderstaande Portret van een man (afb. 11) is in 2005 aan Fede toegeschreven vanwege de helderheid van het beeld, dat mooi is uitgelicht, de zo precieze weergave en het naturalisme. Het is waarschijnlijk haar vader Nunzio. De al eerder geciteerde Paolo Morigia schrijft in 1595 in zijn La Nobilità di Milano: ‘Ze heeft heel mooi haar vader naar het leven geportretteerd en haar moeder, op een manier die niet beter kon.’ Het zal, gezien het jaartal behorend bij het citaat, om vroege werken moeten gaan; Fede is dan rond de twintig. Een portret van haar moeder is niet bekend.

Afb. 11. Fede Galizia, *Portret van een man*, z. j. , olieverf op doek,
42 x 34 cm, Rome, Amata Collectie

Fede schildert vijf versies van Judith en Holofernes - een geliefd thema dat ook door haar vrouwelijke tijdgenoten en collega’s Lavinia Fontana (1552-1614) en iets later door Artemisia Gentileschi (1593-1656) en Elisabetta Sirani (1638-1665) wordt geschilderd. Fede kiest voor het moment ná de onthoofding. De datum van de eerste versie - 1596 - is van groot belang: het is daarmee het eerste gedocumenteerde werk over dit onderwerp van een vrouwelijke schilder. De werken van Fontana (in 1600) en Gentileschi (in 1611) zijn van iets later.

Febe’s eerste versie - twee jaar vóór Caravaggio’s beroemde versie geschilderd - bevindt zich in de collectie van het Ringling-museum in Sarasota, Florida. Ze signeert het werk op het snijvlak van het mes. Op de volgende versies brengt ze wat kleine veranderingen aan, in de kleur, aan de kleding en in de juwelen, maar het basisschema blijft ongewijzigd. Ze beeldt Judith uit als een knappe, elegante vrouw, die steeds hetzelfde gekleed is: een open wit hemd met een wijde halslijn, een lijfje van goudbrokaat en gesloten met rode veters, een gouden riem versierd met edelstenen, een diadeem, een dubbele parelhalsketting, een armband met parels, robijnen en smaragden en pareloorbellen in de vorm van een traan. In de aankleding zie je de ervaringen terug die Fede in het atelier van haar vader Nunzio op heeft gedaan met het ontwerpen van theaterkleding.

Judith kijkt fier vooruit met in haar rechterhand het zwaard en in haar linkerhand het hoofd van Holofernes, zonder dat zij ook maar iets van haar verfijnde vrouwelijkheid verliest. Naast haar houdt de oude bediende Abra, die een ‘mondje-dicht-gebaar' maakt, de schaal vast waarop Judith het hoofd van de Assyrische generaal legt. Dit komt overigens niet overeen met het verhaal, waarin de dames het hoofd in een zak stoppen. Een hoofd op een bord hoort eerder bij het verhaal van Salomé, die het hoofd van de onthoofde Johannes de Doper op een schaal toont aan haar moeder (afb. 12, 13, 14, 15).

Afb. 12. Fede Galizia, *Judith,* 1596, olieverf op doek, 120,7 x 94 cm, Florida/Sarasota, Ringling Museum of Art

Afb. 13. Fede Galizia, *Judith,* 1596, olieverf op doek, 120,7 x 94 cm, Florida/Sarasota, Ringling Museum of Art, detail met signatuur

Afb. 14. Fede Galizia, *Judith met het hoofd van Holofernes,* 1601, olieverf op doek, 141 x 108 cm, Rome, Galleria Borghese, geen parel meer aan het midden van de halsketting

Afb. 15. Foto van de ‘Judith-ruimte’ tijdens de tentoonstelling *Fede Galizia, mirabile pittoressa*, in Trento, 2021, met drie van de vijf versies van *Judith met het hoofd van Holofernes*

Een klein stukje geschiedenis is hier nu op zijn plaats.

Volgens de samenstellers van de tentoonstelling De dames van de Barok uit 2018, in het Museum voor Schone kunsten in Gent, is er tot nu toe weinig aandacht geweest voor het gegeven dat in de tweede helft van de zestiende eeuw vooral in het noorden van Italië ineens een aantal vrouwen, zoals Fede Galizia, Sofonisba Anguissola (1532-1625), Lavinia Fontana en iets later Elisabetta Sirani, bij opdrachtgevers doorbreken. Dat heeft, volgens deze samenstellers, alles te maken met het momentum: de Contrareformatie en het concilie dat tussen 1545 en 1563 de stad Trento als zetel heeft. De Pauselijke Staat breidt zich uit naar het noorden van Italië, de Kerk is alom aanwezig en kunstenaars zetten zich in om het verhaal van Rome voor het voetlicht te brengen. Na de 25e sessie van het concilie - in 1563 - besluit de Kerk zich te vernieuwen. Er moet beter bestuurd worden om de vele dwaalleren te laten stoppen en er moet gewerkt geworden aan de verheffing van de volkeren en de bescherming van het geloof. Schilderijen met religieuze thema’s en vaak kleinere devotiestukken kunnen daaraan bijdragen; zij kunnen de boodschap van de Kerk visualiseren en laten doordringen tot in de haarvaten van het rijk van de paus (afb. 16).

Afb. 16. Auteur onbekend, *Generale vergadering van het Concilie van Trente in de kerk van* *Santa Maria Maggiore*, 1634-1678, olieverf op doek, 109,5 x 146,2 cm, Innsbruck, Tiroler Landesmuseum Ferninandeum. Dit werk zou door Fede zijn geschilderd vanwege een signatuur op de zijkant van de schrijftafel, maar dit is later ingetrokken. Het werk is uiteindelijk ook veel later gedateerd

Door de opkomst van de olieverftechniek en het beter leren gebruiken van het perspectief kunnen de schilders de verhalen uit de bijbel nu heel realistisch weergeven. Zij maken er spannende beeldverhalen van en die kan de Kerk goed gebruiken. Ook de leden van de elite worden gretige opdrachtgevers die elkaar graag willen laten zien hoe belangrijk het woord van God voor hen is. Kunstenaars stijgen in deze tijd ook op de sociale ladder, van ambachtsman naar meer bevoorrechte posities als - bijvoorbeeld - raadgever van een vorst of een kardinaal. Ze krijgen mecenassen en posities aan hoven.

Het lijkt alsof er ook meer ruimte komt voor vrouwen die hun schilderstalent hebben kunnen ontwikkelingen in het atelier van hun vader, zoals bij Fede. Of voor vrouwen die een ambitieuze vader hebben die zelf geen kunstenaar is maar in zijn talentvolle dochter mogelijkheden ziet om gezinsinkomsten te genereren, zoals bij Sofonisba en Lucia Anguissola. Deze mogen dan in de leer bij een plaatselijke kunstschilder, terwijl de vader de public relations voor zijn rekening neemt richting potentiële opdrachtgevers en mecenassen.

De vrouwen blijken met hun technische capaciteiten en hun expressieve kwaliteiten de ongeschreven regels en voorschriften aan de renaissance-hoven qua schoonheid, gratie, bevalligheid en lieflijkheid net zoals hun mannelijke collega’s prima te kunnen weergeven. Ze zijn net zo goed in staat iconografieën en genres uit te vinden, te wijzigen en te interpreteren en werken te maken met religieuze, apocriefe en mythologische onderwerpen, iets dat tot dan toe het domein van mannen is.

Tot in de negentiende eeuw is Fede’s talent als schilder en haar werk gewaardeerd geweest, zeker in haar geboortesteek, maar daarna verdwijnt ze van de radar. En dan wordt er in 1938 een stilleven ontdekt met haar signatuur en een datering - 1602 - op de achterkant (afb. 17). Dit is het eerste gedateerde stilleven van een Italiaanse kunstenaar. Vanaf 1960 komt de erkenning voor haar kunstenaarschap weer echt op gang, maar het verdwijnt ook weer. Haar werk wordt bijvoorbeeld niet opgenomen in de grote handboeken die studenten kunstgeschiedenis in ieder geval tot 2014 - het jaar dat ik start met de studie - moeten doornemen. Dat geldt overigens ook voor het werk van alle genoemde vrouwen in dit artikel.

Nu, anno 2023, is Fede Galizia toch vooral bekend als een van de belangrijkste stilleven-kunstenaars van het zeventiende-eeuwse Italië. Haar composities tonen een balans in het spelen met licht en schaduw en het iets verhoogde gezichtspunt laat zien dat ze een goede kennis heeft van vorm, ruimte en lijn.

Afb. 17. Fede Galizia, *Metalen staander met wijnbladeren, pruimen, peren en een bloem,* ca. 1602, olieverf op paneel, 30 x 35 cm, privécollectie

Toont dit eerste werk nog wat streng en kenmerkt het zich door eenvoud, de latere werken worden rijker in compositie en kleur. Ze worden in Fede’s tijd ‘gelezen’ als allegorieën over de levensloop: het leven, en het verval ervan; een reflectie op de ware aard der dingen, waarover gemediteerd kan worden, als in een soort gebed. En er blijkt een grote vraag te zijn naar deze ‘gebeden’ van Fede (afb. 18, 19, 20).

Afb. 18. Fede Galizia, *Witte schaal met fruit*, c. 1610, olieverf op doek, 108 x 77 cm, privécollectie

Afb. 19. Fede Galizia, *Witte schaal met perziken, rode en blauwe pruimen*, ca. 1610, 30 x 42 cm, Campione, Silvano Lodi Collectie

Afb. 20. Fede Galizia, *Kersen in een zilveren schaal met appels op een stenen rand en een parelmoervlinder,* z. j., 28 x 42 cm, olieverf op doek, Washington, Wallace en Wilhelmina Holladay Collectie

Het stilleven Zes perziken, drie kweeperen, jasmijnbloemetjes en vijgenbladeren op een kristallen schaal van na 1607 (afb. 21) laat bijvoorbeeld zien hoe dit tot een gebed kan leiden. De zes perziken zijn rijp en hier en daar overrijp, ze vertonen al wat plekjes die laten zien dat ze over hun hoogtepunt heen zijn. De kweeperen zijn van een latere oogst en horen er eigenlijk niet bij, net zo min als de jasmijnbloemetjes. Het gaat hier over ongelijktijdigheid en is een reflectie op de natuur en het leven zelf: alles komt en gaat, maar niet op hetzelfde moment. De vlekjes duiden op verval, de weerkaatsing van het licht in de voet van de glazen schaal verwijst naar de immer aanwezige werkelijkheid en het onophoudelijk verglijden van de tijd. In Fede’s tijd zet zo’n werk aan tot contemplatie, tot nadenken over het eigen handelen en de eigen moraliteit, waarmee het perfect past in het contrareformatorische gedachtegoed.

Afb. 21. Fede Galizia, *Zes perzikken, drie kweeperen, jasmijnbloemetjes en vijgenbladeren op een kristallen schaal,* na 1607, olieverf op doek, Montreal, Montreal Museum of Fine Arts

En zo blijkt Fede Galizia een kunstenares die in haar tijd van veel markten thuis is. Haar alleen zien als die geweldige stillevenschilder doet haar te kort; ze heeft een veel breder repertoire. Daarnaast is zij ongetwijfeld een inspirerend voorbeeld geweest voor meisjes en vrouwen in haar omgeving in wat je als vrouw met je leven kunt doen en vast ook een inspirator geweest voor mannelijke én vrouwelijke collega’s in het schildersvak. ———————————————————————————————————

Germaine Greer, Vrouwenwerk, wedloop vol hindernissen, 1980, Amsterdam, meulenhoff (Nederlandse vertaling van The obstacle race uit 1979);

Italian Women Artists from Renaissance to Baroque, Milaan, Skira Editore, 2007; (tentoonstellingscatalogus National Museum of Women in the Arts);

Jane Fortune, Invisible Women. Forgotten artists of Florence, Florence, The Florentine Press, 2009;

V. de Beir, F. Solinas en A. Tapié, De dames van de barok. Vrouwelijke schilders in het Italië van de 16e en 17e eeuw, Gent, Museum van Schone kunsten Gent/Snoeck Uitgevers, 2018 (tentoonstellingscatalogus);

By her hand. Artemisia Gentileschi and women artists in Italy, 1500-1800, ed. Eve Straussman - Pflanzer and Oliver Tostmann, Detroit, Detroit Institute of Arts, 2021 (tentoonstellings-catalogus)

Fede Galizia, Mirabile Pittoressa, a cura di Giovanni Agosti, Luciana Giacomelli, Jacopo Stoppa, Trento, Castello del Buonconsiglio/Monumento collezioni provinciali, 2021 (tentoonstellingscatalogus)

Websites geraadpleegd in najaar 2023:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Fede_Galizia
https://it.wikipedia.org/wiki/Fede_Galizia
https://it.wikipedia.org/wiki/Fede_Galizia#/media/File:Bodegon_galizia.jpg
[https://www.collezionegalleriaborghese.it/en/opere/judith-with-the-head-of-holofernes-2
https://www.raicultura.it/arte/eventi/Fede-Galizia-Mirabile-pittoressa-fe4bd302-1cb5-479a-8dd9-eddb7bf7256e.html
http://www.arte.it/notizie/trento/a-casa-della-pittoressa-fede-galizia-si-racconta-a-trento-18481
https://www.finestresullarte.info/recensioni-mostre/recensione-mostra-fede-galizia-castello-del-buonconsiglio-trento
https://www.finestresullarte.info/en/exhibition-reviews/the-ladies-of-art-in-milan-merits-and-limitations-of-the-exhibition-on-women-artists-of-the-sixteenth-and-seventeenth-centuries
https://www.treccani.it/enciclopedia/