Zeventiende-eeuwse Italiaanse kunstenares Giovanna Garzoni: “Zie, o nieuwsgierig oog, de grootsheid van het universum”

Ze is beroemd in haar eigen tijd, reist Europa rond, kan tijdens haar leven voor haar werk elke prijs vragen die ze maar wil en is rijk als ze sterft. Ze is lid van de Accademia di San Luca - de in 1577 in Rome opgerichte vereniging van schilders en beeldhouwers, wat bijzonder is voor een vrouw. Ze laat een deel van haar werk en al haar bezittingen na aan de Accademia op één voorwaarde: dat ze in de kerk van dat complex begraven zal worden. We hebben het hier over de Italiaanse kunstenares Giovanna Garzoni (1600-1670), een nieuwe naam in mijn zoektocht naar vergeten Italiaanse kunstenaressen uit de zeventiende en achttiende eeuw.

Ze sterft in 1670 en om onduidelijke redenen wordt haar tombe pas 29 jaar later gerealiseerd, rechts naast de ingang van de kerk, de Chiesa dei Santi Luca e Martina. Daar wordt ze alsnog, in 1698, bijgezet en is ook het mooie grootmoederlijke portret van haar te bewonderen dat vlak voor haar dood is gemaakt door de Italiaanse barokschilder Giuseppe Ghezzi (1634-1721) (afb. 1). Ze laat, naast veel ander werk, meer dan vijftig ongedateerde stillevens na.  

Afb. 1. Guiseppe Ghezzi (attr.), Portret van Giovanna Garzoni,
c. 1670, olieverf op doek, Rome, Accademia di San Luca

Giovanna  is vooral beroemd geworden door haar stillevens en botanische werken: planten en bloemen en scenes met insecten en schelpen. De composities lijken eenvoudig, maar schijn bedriegt. Ze werkt met waterverf en tempera op perkament of vellum (ook een soort perkament van ongelooide dierenhuid, bedoeld om op te schrijven en schilderen). Haar achtergronden zijn vaak licht en haar werk ademt een bijzondere helderheid uit - heel anders dan de zeventiende-eeuwse Hollandse stillevens met hun vaak donkere achtergronden (afb. 2). Giovanna’s werk is door de precieze florale en botanische weergave te beschouwen als een huwelijk tussen kunst en wetenschap, wat moet zijn voortgekomen uit een grote behoefte om de natuurlijke omgeving tot in detail te doorgronden. Dat paste vooral ook in een tijd  met een enorme nieuwsgierigheid naar hoe de kosmos in elkaar stak.

Afb. 2. Giovanna Garzoni, Schaal met vijgen en jasmijn, z. j., tempera op perkament, Florence, Galeria Palatina

De start
Over haar vroege jaren is weinig bekend. Geboren in Ascoli Piceno, de geboortestad van haar moeder in het zuiden van de Marche gaat ze - gechaperonneerd door haar broer - naar Venetië, de geboortestad van haar vader. Daar is ze waarschijnlijk kort getrouwd geweest met Tiberio Tinelli (1586-1638), een Venetiaanse portretschilder en miniaturist, maar deze zou aan hekserij hebben gedaan wat voor Giovanna’s vader aanleiding is om in te grijpen. Het huwelijk wordt ongeldig verklaard omdat het nog niet geconsumeerd is en Giovanna zweert nooit meer te trouwen.

Ze leert in Venetië in olieverf te schilderen en bekwaamt zich daarnaast ook in zang, het bespelen van een snaarinstrument, in het schrijven van goede brieven en in het kalligraferen; allemaal om haar eruditie te ontwikkelen, wat voor een kunstenaar van belang is als zij wil gaan werken aan hoven. Want dat was haar ambitie. Ze schrijft daar tussen 1618 en 1620 over in haar dagboek. Ze stuurt brieven naar diverse potentiële opdrachtgevers met de vraag of ze voor hen mag komen werken. Ze kalligrafeert ze prachtig met levendig weergegeven vogels, bloemen en insecten. Waarschijnlijk stuurt ze ook werk mee (afb. 3).

Afb. 3. Giovanna Garzoni, Libro de’caratteri cancellereschi corsivi, fol. 1r, c. 1617–22, inkt en tempera op papier, Rome, Biblioteca Accademica di San Luca. Een brief versierd met gekalligrafeerde planten en dieren.

Uit die brieven blijkt haar grote affiniteit met de schoonheid van het universum:

“Zie, o nieuwgierig oog, de grootsheid van het universum, belichaamd op een klein doek”.
   Giovanna Garzoni in een brief aan een opdrachtgever, 1618.

En het werkt. Als jonge vrouw van twintig komt ze aan het Medici-hof in Florence en treedt ze in dienst van groothertogin Maria Magdalena De‘Medici (1600-1633). Ze blijkt populair en gewild en volgens een ooggetuige zou Giovanna ‘meer talenten dan vingers hebben’. Bijna zeker komt zij daar ook de schilderes Artemisia Gentileschi (1593-1653) tegen die iets ouder is en dan al gearriveerd. Giovanna zal Artemisia later ook nog aan andere hoven – in Venetië, Napels, Rome en mogelijk ook in Londen – treffen, bij dezelfde opdrachtgevers.

Giovanna laat in vroeg werk zien dat ze van alle markten thuis is. Ze maakt grote werken met allegorische, religieuze en mythologische onderwerpen, onderwerpen die bij opdrachtgevers èn kunstenaars in hoog aanzien staan (afb. 4, 5). Ze schildert, zo jong als ze is, al een zelfportret en associeert zich daarin niet met de minste: de god Apollo, met lier èn een laurierkrans, het symbool voor beroemdheid (afb. 6).

Afb. 4. Giovanna Garzoni, Madonna van de stoel (naar Rafael), 1649, tempera op perkament gelijmd op  leisteen, 23,5 x 23,5 cm, privécollectie. Gesigneerd op de poot van de stoel met “Giovanna Garzoni. F.”

Afb. 5. Giovanna Garzoni, De heilige Andreas, z.j., olieverf op doek, 158 x 115 cm, Venetië, Galleria dell’Accademia, gesigneerd met “Giovanna Garzoni F”

Afb. 6. Giovanna Garzoni, Zelfportret als Apollo, c.1618-20, tempera op perkament op linnen, Rome, Palazzo del Quirinale

Toch kiest ze uiteindelijk voor het het stilleven en het botanische genre. Geopperd wordt dat dit vooral was om te voorkomen dat ze met Artemisia Gentileschi in concurrentiestrijd verwikkeld zou raken, te meer omdat ze elkaar aan de verschillende hoven tegenkwamen. Een andere verklaring die wordt gegeven is dat opdrachten voor historiewerken vaak aan mannen worden gegeven. Door haar keuze zich te richten op miniaturen, wetenschappelijke illustraties en stillevens, wat aan het eind van de zestiende eeuw ook een apart genre wordt, onderscheidt ze zich. Giovanna wordt hierin een pionier en van grote betekenis voor latere generaties.

Reisluchtige Giovanna
Giovanna blijft maar heel kort in Florence en reist in 1621 via Rome naar Napels, wederom gechaperonneerd door haar broer. Vrouwen mochten niet alleen op straat laat staan op reis. Daar komt ze in 1630 in dienst van de hertog van Alcalá, de Spaanse onderkoning van het koninkrijk Napels met een hof in de stad Napels zelf, op dat moment Europa’s op-een-na grootste hoofdstad. Ook hier heeft ze hoogstwaarschijnlijk Artemisia ontmoet en ook hier blijft ze niet lang want ze accepteert in 1632 een uitnodiging van Cristina van Frankrijk, hertogin van Savoie, en vertrekt naar het bruisende Turijn. Daar zal ze tot 1637 blijven. Ze ziet er in de kunstcollectie van de hertogin stillevens van de Milanese kunstenares Fede Galizia (1578-1630), portretten van Engelse kunstenaars en werken van kunstenaars uit de Nederlanden en het noorden van Italië (afb. 7). Hier begint ze met het schilderen van fruitstillevens, en daarmee aan de kern van haar oeuvre (afb. 8).

Afb. 7. Fede Galizia, Witte schaal van keramiek met perziken en rode en blauwe pruimen, ca. 1610, olieverf op doek, 30 x 42 cm, Campione, collectie Silvano Lod

Afb. 8. Giovanna Garzoni, Bloemen, een peer, insecten en een hagedis, z. j., tempera op perkament, 14,5 x 12,3 cm, Florence, Gallerie degli Uffizi?

Op zoek naar het ontstaan van de aarde en de kosmos
Vanuit Turijn vertrekt ze naar Parijs en mogelijk Londen, en leert in 1640 weer terug naar Rome. Ze had daar al eerder kennisgemaakt met de Accademia dei Lincei, een wetenschappelijk genootschap dat in 1603 opgericht is door Federico Cesi (1585-1630), een aristocraat uit Umbrië, en de Nederlandse arts, natuuronderzoeker, alchemist en astronoom Johannes van Heeck (1579-1620). Het doel van de Accademia is om de natuurwetenschappelijke wereld te bestuderen, en zo is later ook de beroemde Italiaanse natuurkundige, astronoom, wiskundige en filosoof Galileo Galilei (1564-1642) lid van het instituut. Ondanks het feit dat volgens het katholieke geloof God de wereld heeft geschapen en daarover geen vragen hoeven te worden gesteld, bestaat er een grote wetenschappelijke nieuwsgierigheid - één van de typische renaissance paradoxen waarom ik die periode zo enorm interessant vind (afb. 9).

Afb. 9. De Accademia Nazionale dei Lincei nu, huizend in het vijftiende-eeuwse Palazzo Corsini. Het is het oudste wetenschappelijk intituut ter wereld, met een collectie van meer dan 600.000 wetenschappelijke werken op het gebied van wetenschap, geschiedenis, literaire astronomie, fysica en botanie.

Leden van de Accademia publiceren wetenschappelijke werken en geven opdracht aan anonieme kunstenaars voor onder meer botanische illustraties, die zij maken met behulp van de zojuist uitgevonden microscoop. Vrouwen worden vaak voor het maken van dit soort illustraties gerekruteerd, omdat zij - volgens de dan geldende ideeën - niet zelf in staat zouden zijn tot eigen artistieke scheppingskracht maar wel heel goed in het nauwgezet natekenen van de natuurlijke wereld. Een van die werken is de Syntaxis Plantaria, die Giovanna Garzoni zeker heeft gekend en bestudeerd. Ook ziet ze bij de Accademia hoe botanisten planten taxonomisch indelen en hoe plantenkunde wordt beoefend.

Giovanna begint tijdens haar tweede verblijf in Rome aan haar botanische werk, waaronder een album met waterverftekeningen, de Piante Varie, nu te vinden in Dumbarton Oaks, een onderzoeksinstituut van de Harvard University in Washington met, naast een bibliotheek, ook een museum en tuin. Waarschijnlijk heeft ze de tekeningen gemaakt in opdracht van de apotheker en horticultuurexpert Enrico Corvino - de Italiaanse naam van de Delftse Hendrik de Raef (gest. 1639). Giovanna maakt prachtig werk dat verder gaat dan alleen het exact weergeven. Ze brengt leven in wat ze afbeeldt, geeft er energie aan, gaat er mee ‘spelen’ (afb. 10, 11, 12, 13).

Afb. 10. Giovanna Garzoni, Piante Varie, thymelaea (thijm), ca. 1631, waterverf en gouache, folio 34r, gesign. “GARZON,” Washington DC, Dumbarton Oaks

Afb. 11. Giovanna Garzoni, Anemoni, z. j., tempera op perkament, geen verdere gegevens

Afb. 12. Giovanna Garzoni, Ranonkelplant met twee amandelen en een hymenoptera (insect), z.j., tempera met sporen van potlood, 53,7 x 41,1 cm, Florence, Gabbinetto dei Disegni e delle Stampe delle Gallerie degli Uffizi

Afb. 13. Giovanna Garzoni, Vlinder, bloemen en een insect, c.1632–49, tempera op perkament, in Libro di miniature e disegni, fol. 10, Rome, Accademia Nazionale di San Luca, Rome

In haar Hyacint met vier kersen, een hagedis en een artisjok (afb. 14) laat ze bladeren in verval zien, met imperfecties en ziektes, terwijl in botanische afbeeldingen normaliter alles er juist gezond uitziet in een perfecte symmetrie. Ze maakt er geïndividualiseerde ‘portretten’ van, alsof ze speels de saaie abstractie van de wetenschappers wil ontregelen. Ze rommelt met de schaal en met het formaat. Of met de combinatie van planten en dieren, soms gebaseerd op de natuurlijke historie of op literaire en religieuze symbolen en op overeenkomsten in vorm. Ook met het ruimtelijke speelt ze. De hyacint lijkt op te gaan in het steriele witte perkament, recht omhoog, zonder schaduw. Maar de accessoires lijken echt doordat ze hier juist wel gebruik maakt van perspectief en schaduw, alsof ze op het perkament liggen. Het lijkt alsof Giovanna de visuele ervaring van kíjken naar geïllustreerde botanische teksten wil verenigen met het in het echt bestuderen van het materiaal.

Afb. 14. Giovanna Garzoni, Hyacint met vier kersen, een hagedis en een artisjok, z.j., tempera en sporen van zwarte inkt op vellum, 53, 2 x 40,1 cm, Galleria degli Uffizi, Florence

Rond 1640 vraagt ze in een brief aan het Medici-hof of ze terug mag keren. Ze was er maar kort geweest, maar ze is bij die gelegenheid, zoals eerder gezegd, wel opgevallen. Zo schrijft Cristoforo Bronzini (ca. 1580-1633) in zijn Della dignità et della nobilità delle donne over het bezoek in 1620 en ook de dichter Francesco Maria Gualterotti (1543-1638) wijdt een sonnet aan haar, waarin hij haar omschrijft als ‘bijzonder begiftigd’. In 1642 is ze weer aan het Medici-hof, nu als professionele hofschilder, en ze zal er tot 1651 blijven. Ze werkt er voor groothertog Fernandino II (1621-1670), maar ook voor groothertogin Vittoria della Rovere (1622-1694), die de kunsten zeer toegenegen is. Daarnaast werkt ze voor andere leden aan het hof (afb. 15).

Afb. 15. Giovanna Garzoni, Chinese schaal met artisjokken, een roos en aardbeien, ca. 1655-62, tempera op perkament, Florence, Gallerie degli Uffizi/Galeria Palatina

Uiteindelijk heeft Ferdinando II eenentwintig stillevens van planten- en dierenstudies van haar in zijn collectie, die nu onderdeel is van de collectie van de Florentijnse Gallerie degli Uffizi (afb. 16). Groothertogin Vittoria laat twintig gesigneerde werken van Giovanna na, zo blijkt uit een inventaris. Deze werken zijn gezien door de Engelse reiziger Sir Philip Skippon (1600-1660) tijdens zijn grand tour in 1664-1665 waarin hij ook Vittoria’s favoriete zaal bezocht, de Aurorazaal op de begane grond van de Villa Medicae in Poggio a Caiano bij Florence en Vittoria’s favoriete buitenverblijf. De zaal is een soort kabinet van curiositeiten, een Wunderkammer, passend in de nieuwe natuurwetenschappelijke interesses van de Medici, waarin Giovanna’s botanische miniaturen goed passen. Hoogst waarschijnlijk heeft ze voor deze zaal ook een miniatuur-allegorisch portret gemaakt van de hertogin als Judith met het hoofd van Holofernes (afb. 17).

Afb. 16. Giovanna Garzoni, Stilleven met vogels en fruit, ca. 1650, tempera op perkament, Cleveland, The Cleveland Museum of Art.

Afb. 17. Giovanna Garzoni (toegeschr), Portret van Groothertogin Vittoria della Rovere als Judith met het hoofd van Holofernes in een schelp met guirlandes van tulpen, anjers en andere bloemen, z.j., waterverf op perkament, 28,5 x 40,3 cm, privébezit

Tijdens dit tweede verblijf aan het Florentijnse hof ziet ze ook de eerdere, eveneens botanische, miniaturen van Jacopo Ligozzi (1547-1627) die een pictor universalissimo genoemd werd omdat hij in alle genres thuis was, wat overigens ook geldt voor Giovanna, die met veel verschillende media en onderwerpen werkte (afb. 18, 19).

Afb. 18. Jacopo Ligozzi, Valeriana Phu en Valeriana Officialis, ca. 1577-1587, organische en anorganische pigmenten over zwarte inkt op papier met een gladde wittte ondergrond, 68 x 45,5 cm, Florence, Gallerie degli Uffizi, Gabinetto dei Disegni e delle Stampe

Afb. 19. Giovanna Garzoni, Hyacinthus Orientalis met doperwten, c 1648, tempera op perkament, Florence Gallerie degli Uffizi

Stillevens: mindere status maar zeer geliefd
Aan stillevens zit vaak een extra zintuigelijk aspect. Als je het geschilderde fruit ziet, kan het water je door de mond lopen, je eet met je ogen. In de oudheid werden dit type schilderijen aan gasten gegeven als een teken van gastvrijheid. Ook in de vroegmoderne tijd is het doel van deze werken om de zinnen te prikkelen.

Toch vinden humanisten en kunsttheoretici aan het eind van de zestiende eeuw dit type werk van een lagere orde dan bijvoorbeeld de religieuze en mythologische werken, de zogenoemde historieschilderingen. Alle natuurlijke dingen in de orde der dingen van het leven hebben een lager status dan de mens, is de opvatting. Stillevens zinspelen op het meest primitieve niveau van menselijke activiteit namelijk het bevredigen van honger en dat heeft geen intellectuele diepte, vonden de denkers.

Dat ligt anders bij opdrachtgevers uit de elite. Daar zijn dit type werken heel populair en dat heeft een bijzondere, praktische reden. Mensen zijn in die tijd erg bang voor ziektes en geloven dat als je aan een ziekte denkt, je ook ziek wordt. Ze geloven ook dat het kijken naar werken die het goede leven laten zien een heilzame werking heeft, een therapeutische kracht die de gezondheid kan voeden, zeker als er weer een pestepidemie woedt. Om ziektes buiten de deur te houden schreven artsen voor om stillevens op te hangen op bepaalde kamers in huis waar het heilzame effect het grootst zou kunnen zijn. Een Romeinse arts gaf ooit aan een aristocraat het advies om de schilderijen door zijn paleis te verspreiden, als visuele stimuli tegen aandoeningen, net zoals de aanbeveling om vrolijk werk op te hangen als een therapie tegen melancholie (afb. 20).

Afb. 20. Giovanna Garzoni, Stilleven met bloemen in een vaas, c. 1640-1650, tempera op vellum met sporen van zwart potlood, 44,8 x 37,5 cm, Florence Gallerie degli Uffizi. Let op de weerspiegeling in het glas. Ook over het vermogen om dat weer te geven beschikte ze.

Men dacht dat de pest zich verplaatste via vervuilde lucht. Dampen en warme lucht door westelijke en zuidelijke winden zijn de boosdoeners en huiseigenaren worden gewaarschuwd voor zuidelijke winden. Uit een beschrijving blijkt dat wanneer Giovanna in Turijn haar werken met fruit en bloemen vooral te vinden zijn op de begane grond en de eerste verdieping van de appartementen die aan de zuidkant van het paleis liggen, als gezonde tegenhanger voor het potentiële gezondheidsgevaar.

‘Natura morte’ of ‘natura vive’?
In de noordelijke Nederlanden worden dit soort werken stillevens genoemd als tegenhanger voor onderwerpen waar beweging in zit van mensen en dieren. In Italië en Frankrijk worden ze aangeduid als natura morte of nature morte. Soms voegen kunstenaars er een vanitasaspect* aan toe om er de vluchtige aard en ijdelheid van zintuigelijke genot mee uit te drukken: een kaars die net is uitgeblazen, een klok die stilstaat of fruit dat aan het rotten is. Deze vanitas-notie speelt overigens in Italië veel minder dan in het protestante noorden.

Kunsthistorici nu kijken met nieuwe ogen naar werken zoals die van Giovanna, gemaakt vóór de tijd dat de woorden stil en leven eraan zijn gegeven. En ze zíjn ook helemaal niet doods, maar er spreekt juist vitaliteit en zelfs sensualiteit uit. Giovanna laat een moment zien in het leven: geen memento mori maar een momento vitae. Ze schildert kersen op hun hoogtepunt: het moment waarop hun gezondheidseffect het grootst is en alleen al het kijken ernaar een gezondheidsboost geeft. De vijgen barsten uit hun vel en de pruimen laten zien dat ze bijna over tijd zijn, je kunt ze maar beter snel eten. Ze schildert een schaal met mollige perziken, je zou er een borst of bil in kunnen zien (afb. 22, 22, 23).

Afb. 21. Giovanna Garzoni, Een bord kersen, tempera op perkament,
24,5 x 34,5 cm, Florence, Galleria Palatina

Afb. 22. Giovanna Garzoni, Schaal met vijgen, c. 1655–62, tempera op perkament, Florence, Gallerie degli Uffizi/Galleria Palatina

Afb. 23. Giovanna Garzoni, Schaal met perzikken en een komkommer, c.1655–62, tempera op perkament, Gallerie degli Uffizi, Florence, Galleria Palatina, Florence

Ze schildert een opengesneden meloen zodat je vrijuit zicht hebt op de zaden en er liggen pitten die weer geplant kunnen worden. Vruchtbaarheid suggereert ook de granaatappel die uit elkaar lijkt te zijn gebarsten om zijn sappige zaden te tonen, gecombineerd met een slak in spiraalvorm die ook weer staat voor vruchtbaarheid: de reproductiekracht in de natuur met haar mysteries van geboorte, groei en regeneratie van planten en dieren. Giovanna’s werk gaat over de cyclus van het leven, verbeeld vanuit een groot observatievermogen, met veel speelsheid en een grote liefde voor de natuur (afb. 24, 25). En ze is weer helemaal terug van weggeweest: in 2021 organiseerde de Galerie degli Uffizi in Florence een solotentoonstelling La grandezza dell‘Universo nell’arte di Giovanna Garzoni over haar leven en werk, vergezeld van een mooie catalogus in het Italiaans én Engels.

Afb. 24. Giovanna Garzoni, Cantaloupe met een part ernaast, met druiven en een vlieg, c. 1650, tempera op perkament, Florence, Villa Medicea di Poggio a Caiano

Afb. 25. Giovanna Garzoni, Schaal met een open granaatappel, een sprinkhaan, een slak en twee kastanjes, z.j., tempera op perkament, 27 x 35 cm, Florence, Galeria Palatina

* Vanitas betekent ‘ijdelheid’ of ‘vergankelijkheid’. Het is een veel gebruikt motief in de Westerse beeldende kunst. Alles waar wij zo hard mee bezig zijn - geld, aanzien, macht - is eindig, leeg en onbetekenend als het er echt op aankomt in het leven.

—————————————————————————————

Verantwoording afbeeldingen:

Afb. 2.
https://it.wikipedia.org/wiki/Giovanna_Garzoni#/media/File:Giovanna_Garzoni_(Italian)_-_Still_Life_with_Bowl_of_Citrons_-_Google_Art_Project.jpg
Afb. 4.
https://indestilte.blog/2020/06/08/giovanna-garzoni-het-eeuwige-ademt-in-het-detail/
Afb. 7.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fede_Galizia_White_Ceramic_Bowl_with_Peaches_and_Red_and_Blue_Plums.jpg
Afb. 9.
https://www.turismoroma.it/en/places/accademia-nazionale-dei-lincei
Afb. 10.
https://www.doaks.org/resources/online-exhibits/margaret-mee-portraits-of-plants/visualizing-knowledge/thymelaea
Afb. 15.
https://www.apollo-magazine.com/still-lifes-giovanna-garzoni-pitti-palace/

De overige afbeeldingen zijn overgenomen uit de bestudeerde literatuur.

Bestudeerde literatuur:

Adeline Modesti, Women’s Patronage and gendered cultural networks in Early Modern Europe. Vittoria della Rovere, Grand Duchess of Tuscany, New York/London, Routhledge, 2020

Sheila Barker ed., The immensity of the universe, in the art of Giovanna Garzoni, Florence, Gallerie degli Uffizi (catalogus)

Tongiorni Tomasi, Lucia, en Gretchen A. Hirschauer, The flowering of Florence. Botanical art for the Medici, Washington, National gallery of art, 2002 (catalogus)

Internetbronnen:

https://artherstory.net/two-of-a-kind-garzoni-and-gentileschi/
geraadpleegd op 1 mei 2023

https://www.arthistorynews.com/articles/5418_Artherstory_Giovanna_Garzoni_and_Artemisia_Gentileschi
geraadpleegd op 5 mei 2023

https://www.treccani.it/enciclopedia/giovanna-garzoni_(Dizionario-Biografico)
geraadpleegd op 6 mei 2023