Achttiende-eeuwse Italiaanse kunstschilder Giulia Lama: ongewenste vakvrouw in de Venetiaanse kunstscene

En weer doe ik een bijzondere ontdekking in mijn zoektocht naar vergeten Italiaanse kunstenaressen van weleer, geïnspireerd door het werk van de Amerikaanse Jane Fortune met haar staf van de Advanced Women Artist-foundation in Florence van 2009 - 2021. In haar boek Invisible Women, dat zij in 2009 uitbracht, noemt ze terloops de Venetiaanse schilder Giulia Lama (1681-1747). Nooit van gehoord dus ik google wat en naast een portret en een zelfportret zie ik slechts één schilderij. Maar wat voor een: een wel heel bijzondere interpretatie van het beeldmotief Judith en Holofernes, een bijbelverhaal dat door vele kunstenaars van naam in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw is geschilderd. Bovendien schildert Giulia Lama hier een bijna naakte man, iets dat heel ongebruikelijk is voor een vrouw in haar tijd. En dat niet alleen: de houding van de man is heel lastig te schilderen en het laat zien dat ze het vak ook technisch heel goed beheerst. Daar wil ik meer van weten en wie is die Giulia Lama eigenlijk?

Leven en afwijzing
Dat vrouwen in het verre verleden als kunstenaar konden werken was vaak dankzij het feit dat zij een kunstenaar als vader hadden. Vrouwen in het algemeen waren beperkt in hun bewegingsruimte en vrouwen met schilder- of beeldhouwtalent mochten niet naar een academie of een ander soort school, vooral ook omdat zij geen mannelijk naakt mochten zien en afbeelden (afb. 1). Deze vrouwen leerden het vak in het atelier van hun vader en vanwege dat gebrek aan academische scholing waren portretten en stillevens veelal hun onderwerp. Ook Giulia Lama had een vader die kunstenaar was. Zij was de oudste dochter van schilder Agostino Lama, die getrouwd was Valentina Dell'Avese. Ze had twee zussen en twee broers. Ze heeft haar hele leven in Venetïe gewoond en lijkt niet getrouwd te zijn geweest en geen kinderen te hebben gehad. We weten niet heel veel van haar en pas in de twintigste eeuw is ze onderwerp geworden van enig onderzoek. Er is ook nauwelijks beeldmateriaal van haar beschikbaar behalve uit oude bronnen en dan ook nog alleen in zwart/wit. Veel van haar werken zijn waarschijnlijk ook toegeschreven aan anderen.

Afb. 1. Giambattista Tiepolo, Naaktstudie naar model, c. 1718, potloodtekening, Milaan, privécollectie. Zo zag zo’n les er in Giulia’s tijd uit. Geen vrouw te bekennen!

Het verhaal gaat dat zij eerst wiskunde studeerde en pas later ging schilderen. En dat zij zich niet beperkte tot portetten (afb. 2, 3) maar ook op groot formaat werkte aan religieuze onderwerpen (afb. 4, 5). Bovendien schilderde ze als eerste vrouw mannelijk naakt en zijn er zo’n 200 schetsen van haar gevonden waaraan je kunt zien dat zij zich bekwaamde in het op een zo natuurgetrouwe wijze als mogelijk weergeven van het menselijk lichaam, mannelijk én vrouwelijk (afb. 6,7). Dat doet ook vermoeden dat ze toch op de een of ander manier de gelegenheid heeft gehad om het mannelijk naakt te bestuderen op een school of bij een collega. We weten het niet. Ze blijkt ook een veel gevraagd kunstenaar met opdrachtgevers uit de kerkelijke hoek voor groot werk in kerken of voor kloosters. En dan is ze ook nog een dichteres.

Afb. 2. Giulia Lama, Portret van een oude man, Vicenza, Museo Civico

Afb. 3. Giulia Lama, Heilige die in een gebedenboek leest?, Venetië, Ca’Rezzonico

Afb. 4. Giulia Lama, Samsom en Delila, (onbekende verblijfplaats)

Afb. 5. Giulia Lama, Christus krijgt de doornenkroon opgezet, Padua, Eremo Camaldolense, Monte Rua

Afb. 6. Giulia Lama, Mannelijk naakt liggend op zijn rug, Venetië, Museo Correr

Afb. 7. Giulia Lama, Liggend vrouwelijk naakt, Venetië, Museo Correr

Het zijn krachtige werken met grote gebaren geschilderd. Met een heel sterk licht-donker contrast - in het Italiaans Chiaroscuro, in het Frans Clair-obscur - waar ze mee speelt. De weergave van het menselijk lichaam speelt een grote rol. Het was in de weergave van het menselijk lichaam dat kunstenaars wilden excelleren en daarin elkaar ook wilden overtreffen, met elkaar wedijverden om elkaar uit te dagen, al is het de vraag of dat voor Giulia Lama goed heeft uitgepakt. 

Want het zat Giulia niet mee tijdens haar leven, vooral niet in het contact met collega’s, blijkt uit de schaarse bronnen. Ze werd niet als kunstenaar geaccepteerd. Giulia zou niet moeders mooiste zijn geweest waar ze erg veel last van heeft gehad. Zo schrijft een zekere abt Antonio Conti op 1 mei 1728 in een brief vanuit Venetië aan een kennis, Madame de Caylus, in Parijs:

"Ik heb hier zojuist een vrouw ontdekt die beter schildert dan Rosalba [Carriera, een portrettiste die in haar tijd beroemd was in Venetië en heel ander werk maakte]. Haar naam is Giulia Lama, ze studeerde wiskunde in haar jeugd bij de beroemde vader Maffei; de arme vrouw wordt vervolgd door de schilders, maar haar deugd zegeviert over haar vijanden. Het is waar dat ze evenveel lelijkheid als humor heeft, maar ze spreekt met gratie en finesse, dus haar gezicht wordt gemakkelijk vergeven. (…) En ze leeft heel teruggetrokken.”

En het wordt nog erger: de kritiek op haar uiterlijk doet collega’s zeggen dat zij zich niet kunnen voorstellen dat een vrouw die zo onaantrekkelijk is zulke bijzondere werken kan schilderen!

Toch laat ze zich niet kennen en schildert ze haar zelfportret als kunstenaar dat nu hangt in de Corridoio Vasariano in Florence, de vluchtgang tussen het Palazzo Vecchio en het Palazzo Pitti, die overigens nog steeds niet te bezoeken is (afb. 8). Alsof Giulia daarmee een boodschap wil afgeven dat ze niet onder doet voor haar mannelijke collega’s. Ze is nooit lid geweest van het schildersgilde, waardoor ze nooit officieel het beroep van kunstenaar heeft gehad, al blijft ze een concurrent voor haar vakgenoten. Want voor haar vele opdrachtgevers is het feit dat ze niet stond ingeschreven blijkbaar geen belemmering geweest, gezien het aantal opdrachten die ze krijgt. Verder zou ze erg teruggetrokken hebben geleefd. Het is de vraag of dit uit vrije wil is geweest.

Afb. 8. Giulia Lama, Zelfportret, 1725, Florence, Gallerie degli Uffizi/Vasari Corridor

Er was één collega met wie ze wel bevriend was. Toen ze een jaar of 30 was, zou ze contact hebben gezocht met de succesvolle Venetiaanse schilder Giovanni Battista of Giambattista Piazzetta (1683- 1754), een leeftijdgenoot. Ze zou gefascineerd zijn geweest door het clair-obscur in zijn schilderijen wat haar aansprak (afb. 9). Het werd een goede vriendschap, ze hadden wederzijds waardering voor elkaars werk en hebben elkaar beïnvloed. Ze is niet zijn leerling geweest, zoals ook wel wordt gezegd, wel trokken ze collegiaal met elkaar op. Uit waardering voor haar schilderde hij haar portret (afb. 10), en ook hier - net als op haar zelfportret - met penseel en palet, als kunstenaar (afb. 10).

Afb. 9. Giovanni Battista Piazetti, Rebecca en Eliëzer bij de bron, c. 1740, olieverf op doek, 102 x 137 cm, Milaan, Pinacoteca de Brera

Afb. 10. Giovanni Battista Piazetta, Portret van Giulia Lama, ca. 1715 - 1720, olieverf op doek, 69,4 x 55,5 cm, Madrid, Museo Nacional Thyssen-Bornemisza

Giulia’s Judith en Holofernes
En dan Giulia’s interpretatie van het beeldmotief Judith en Holofernes, een bijbelverhaal dat heel geliefd was bij opdrachtgevers in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw. De gewelddadigheid ervan schrok blijkbaar niet af. Allereerst het verhaal.

Judith is een vrome, knappe en rijke Joodse weduwe die woont in het door de Babylonische generaal Holofernes belaagde bergdorp Betulia. Met een smoes komt zij in zijn tent. Hij hoopt op een mooie lange liefdesnacht en stuurt daarom zijn dienaren weg. Maar Judith heeft een ander plan. Zij voert Holofernes dronken en onthoofdt hem samen met haar dienstmaagd, in de hoop haar dorpsgenoten te redden. Dat gebeurt ook: zijn soldaten slaan op de vlucht als zij merken dat hun leider dood is.

Ik heb vele schilderijen met dit thema gezien en altijd wordt het moment verbeeld dat Judith met behulp van haar dienstmaagd de daad voltrekt óf het moment van vlak daarna. Daarom viel het me meteen op dat Giulia Lama hier een heel ander moment kiest. Ik vroeg me af of er toch ook andere kunstenaars waren die het onderwerp ook zo anders hadden aangepakt en de goden waren met mij: ik kreeg de tip dat er in 2021 in het Palazzo Barberini in Rome een tentoonstelling is geweest over dit beeldmotief, een soort van vergelijkende studie. En bij een tentoonstelling hoort een catalogus. Na die uitgebreid bestudeerd te hebben, bleek mijn aanname dat het hier om iets bijzonders gaat vooralsnog te kloppen. Hieronder een aantal voorbeelden hoe andere - zowel vrouwelijke als mannelijke - Italiaanse schilders uit de zestiende en zeventiende eeuw dit onderwerp hebben verbeeld. Er zijn nog veel meer werken met dit onderwerp, ook gemaakt door Franse, Duitse schilders en schilders uit de zuidelijke en noordelijke Nederlanden. Maar ik heb voor werken van Italiaanse schilders en schilderessen gekozen, want die zou Giulia gezien kunnen hebben (afb. 11, 12, 13, 14, 15).

Afb. 11. Fede Galizia, Judith met het hoofd van Holofernes, c. 1590, olieverf op doek,  privécollectie

Afb. 12. Agostino Carracci, Judith met het hoofd van Holofernes, c. 1580, olieverf op doek, Bologna, Quadreria di Palazzo Magnani

Afb. 13. Lavinia Fontana, Judith geeft het hoofd van Holofernes aan haar dienstmaagd, c. 1595, olieverf op doek, 209 x 170 cm, Parma, Pinacoteca Stuard

Afb. 14. Caravaggio, Judith onthooft Holofernes, c. 1600, olieverf op doek, 145 x 195 cm, Roma, Palazzo Barberini

Afb. 15. Cristofano Allori, Judith met het hoofd van Holofernes, c. 1611, olieverf op doek, 139 x 116 cm, Florence, Gallerie degli Uffizi

En dan krijg je ruim honderd jaar later Giulia Lama’s versie van dit verhaal (afb. 16). Ze kiest hier niet het moment van de onthoofding of vlak daarna, maar juist er vlak voor. Een werk met een sterk licht-donker effect alsof er een pittige lichtbron van links naar rechts op het lijf van Holofernes en op Judith schijnt. Het lichaam van de laveloze Holofernes ligt kunstig gedrapeerd op de voorgrond in nog niet eens zo’n makkelijke houding om te schilderen: sterk verkort noemen we dat en je moet de wetten van het perspectief heel goed kennen om op deze wijze diepte te kunnen suggereren. Guilia was vast een bèta en minder een alfa, haar wiskundestudie kwam haar goed van pas. Minder goed zichtbaar is dat links in het donkere deel van het werk een zwaard is afgebeeld en ook haar dienstmaagd schildert ze in een schaduw.

Judith houdt haar handen in een gebedsstand en kijkt omhoog, alsof ze zich heel goed bewust is van de daad die ze wil plegen en daarvoor God om toestemming vraagt. Het beeld is niet gewelddadig - al weten we wel wat er gaat gebeuren - en vooral contemplatief. Het is heel eigenzinnig dat zij zo afwijkt van de beeldtraditie die ze zeker heeft gekend. Ze bleef een onafhankelijke kunstenaar die haar eigen keuzes maakte. Naar het waarom van haar keuze is het gissen.

Afb. 16. Giulia Lama, Judith en Holofernes, olieverf op doek, c. 1725-1730, 131,5 x 178,6 cm, Venetië, Galleria dell’ Accademia (het werk is gesigneerd)

Natuurlijk keek ik ook even of haar goede vriend Giovanni Battista Piazetta dit thema heeft weergegeven. Hij heeft het vier keer geschilderd. Bijzonder is dat ook hij afwijkt van de gangbare weergave van het moment van de onthoofding zelf of het moment vlak daarna en ook kiest voor een moment voorafgaand aan de onthoofding. Ik loop door de werken in volgorde van tijd. Op afb. 17 lijkt Judith te kijken naar het zwaard, in zekere zin omhelst ze het, maar het kan ook zijn dat ze naar een soort verder weg boven kijkt. En als je goed kijkt, wijst ze met haar wijsvinger recht naar boven. Zou ze hier contact zoeken met God die haar daad zal rechtvaardigen? Dit werk is geschilderd vóór dat van Giulia Lama. Zij zou mogelijk door dit werk van Piazetta geïnspireerd kunnen zijn voor haar keuze. In ieder geval kiezen beiden voor het moment voorafgaand aan de daad. En dat blijft ook zo in de andere werken van Piazetta. Op afb. 18 heeft Judith het zwaard al vast en lijkt ze om Goddelijke steun te vragen, mooi weergegeen door het volle licht dat op haar gezicht valt en hier zou Giulia’s weergave Piazetta kunnen hebben geïnspireerd. Op afb. 19 is het besluit genomen en is het zwaard in de handen van Judith onderweg naar de nek van Holofernes. En op afb. 20 lijkt Piazetta’s Judith weer te aarzelen, ze lijkt overvallen, ze wankelt een beetje naar achteren, met het zwaard in haar hand. Of wil ze nog heel even kijken naar die knappe Holofernes voordat haar plicht haar zal roepen?

Afb. 17. Giambattista Piazetta, Judith en Holofernes, c. 1715-1720, olieverf op doek, 98 x 114 cm, Rome, Galleria Corsini

Afb. 18. Giovanni Battista Piazetta, Judith en Holofernes, 1738-42, olieverf op doek,  80 x 94 cm. Rome, Accademia di San Luca

Afb. 19. Giovanni Battista Piazette, Judith en Holofernes, 1738-42, olieverf op doek,  80 x 94 cm. Rome, Accademia di San Luca

Afb. 20. Giambattista Piazetta, Judith and Holofernes, c. 1745, olieverf op doek, 197 x 186 cm, Scuola Grande dei Carmini, Venice

Wat mij betreft hebben we hier te maken met een bijzondere en getalenteerde vrouw die in haar tijd niet op haar plek was. Het wordt hoog tijd dat er meer onderzoek naar haar werk wordt gedaan. Wel komt er langzamerhand meer aandacht voor haar in Venetië zelf. Zo werden er onlangs vier werken van haar van de muur in de Chiesa di San Marziale gehaald voor restauratiewerkzaamheden (afb. 21, 22). En dát was nieuws in de plaatselijke pers!

Afb. 21. Giulia Lama’s schilderij met als onderwerp de Twee evangelisten - Sint-Mattheüs en Sint-Marcus, de patroonheilige van Venetië - wordt voorzichtig van de muur gehaald

Afb. 22. Kunsthistorici - betrokken bij het Women Artists of Venice-project, dat op zoek is naar werk van kunstenaressen in Venetië en dit willen conserveren - onderzoeken dit werk van Giulia Lama.

Meer lezen? Ga naar melaniekijktkunst.nl. Als je naar beneden scrolt, vind je nog veel meer artikelen. Veel leesplezier!

Verantwoording afbeeldingen

Afb. 1.
George Knox, Giambattisa Piazetta, 1682-1754, Oxford, Clarendon Press, 1992, p. 210.
Afb. 2-7
Genomen uit Ruggieri uit 1973
Afb. 8.
https://www.wikiart.org/en/giulia-lama/self-portrait-1725
Afb. 9.
https://www.wga.hu/support/viewer/z.html
Afb. 10.
Overgenomen uit Rofolfo Pallunchini, tav. III
Afb. 11-15.
Afbeeldingen overgenomen uit de catalogus behorende bij de tentoonstelling Caravaggio e artemisia. La sfida di Giuditta
Afb. 16 en 0.
https://www.gallerieaccademia.it/en/judith-and-holofernes-0#&gid=1&pid=1
Afb. 17.
Afbeelding overgenomen uit Knox, p. 142
Afb. 18.
Overgenomen uit Palluncchini, tav. XIV
Afb. 19.
Overgenomen uit Palluchini, tav. XI
Afb. 20.
https://it.m.wikipedia.org/wiki/File:Scuola_Grande_dei_Carmini_-_Sala_dell%27Archivio_-_Giuditta_e_oloferne_-_Giambattista_piazzetta_1748.jpg
Afb. 21, 22.
https://www.bbc.com/news/entertainment-arts-61297129

Literatuur

Rodolfo Pallucchini, Di una pittrice veneziana del settecento: Giulia Lama, Firenze, Leo S. Olschki, 1934.

G.B. Piazetta e l’accademia. Desegni, a cura di Mercedes Precutti-Garberi, Milaan,  Castello Sforzesco, 1971, (catalogus)

Giulia Lama, Dipinti e disegni, studio e cataloghi a cura di Ugo Ruggieri, Bergamo, Monumenti Bergomensia, 1973.

Hannelore Sachs, Ernst Bad Stübner, Helga Neumann, Christliche Ikonographie in Stichworten, München, Kösel verlag, 1973.

Rodolfo Palluncchini, L’Opera completa di Piazetta, Milaan, Rizzoli editore, 1982

George Knox, Piazetta 1682-1754, Oxford, Clarendon Press, 1992, pp. 243

Marco Pitteri, Giambatista Albrizzi, Carlo Conte, Studj di pittura di Giambatista Piazetta, Venezia, Accademia di belle arti/Antiga edizioni,  2015.

Caravaggio e Artemisia, la sfida di Giuditta, Violenza e seduzione nella pittura tra Cinquecento e Seicento, A cura di Maria Christina Terzaghi, Roma, Officina
Libraria, 2021, (catalogus van een expositie gehouden van 2 november 2021 tot 27 maart 2022 in het Palazzzo Barberini Corsini in Rome)

Diverse sites, bezocht tussen 28/2 en 4/3/2023
https://www.gallerieaccademia.it/giuditta-e-oloferne-0 (mrt 2023)
https://it.wikipedia.org/wiki/Giulia_Lama
https://www.treccani.it/enciclopedia/giulia-lama_(Dizionario-Biografico)/
https://www.italianartsociety.org/2015/10/venetian-painter-giulia-lama-the-first-woman-known-to-draw-and-study-the-male-nude-from-a-live-model-was-born-on-this-day-in-1681/
https://www.bbc.com/news/entertainment-arts-61297129