Wintertips met kunstparels 2025, vier tentoonstellingen van nu en straks: over Maerten van Heemskerck, Susanna, Michaël Borremans en Samuel van Hoogstraten

Frans Hals Museum en Teylers Museum in Haarlem, Museum Alkmaar, tot 19 januari 2025
Maerten van Heemskerk, onze ‘eigen’ renaissanceschilder, nu te zien in Haarlem en Alkmaar: het kan nog net!

Maerten van Heemskerck, De heilige Lucas schildert de Madonna, 1532, olieverf op paneel, 168 x 235 cm, Haarlem, Frans Hals Museum. Werk vóór de restauratie.

Ooit van de Nederlandse schilder Maerten van Heemskerck (1498-1574) gehoord? Eerlijk gezegd ben ik hem tijdens mijn studie nauwelijks tegengekomen. Wat blijkt: hij is onze eigen renaissancegrootheid. Beïnvloed door zijn leermeesters Jan van Scorel (1495-1562) en Jan Gossaert (1478-1532), die beiden in Italië waren geweest en zich de renaissancemanier van schilderen hadden eigen gemaakt, reist ook Maerten van Heemskerck in 1532 af naar Italië. Hij verblijft er drie jaar en heeft ongetwijfeld alle grote werken van die tijd gezien en misschien ook wel hun meesters ontmoet! Zo zie je in een van zijn werken een element terug uit het Laatste oordeel dat Michelangelo (1475-1564) voor de Sixtijnse Kapel maakte in de tijd dat Maerten van Heemskerck daar was. Misschien heeft hij de grote meester nog de hand geschud.

Maerten van Heemskerck komt terug uit Rome als een grote vernieuwer van de schilderkunst in het noorden. Beïnvloed door het humanisme schildert hij op theatrale wijze Bijbelse en mythologische motieven, zodat de daarin verstopte boodschappen goed te begrijpen zijn voor een vaak ongeletterd publiek.

Aan deze geweldige schilder is nu een grote tentoonstelling gewijd op maar liefst drie locaties: in het Frans Hals Museum in Haarlem (over zijn vroege jaren), het Museum Alkmaar (over zijn tijd in Rome en daarna) en in het Teylersmuseum Haarlem (met zijn prenten).

Voor deze tentoonstelling is één van zijn topstukken gerestaureerd: De heilige Lucas schildert de Madonna (1532). Tijdens het onderzoek en de restauratie werd duidelijk dat het schilderij oorspronkelijk uit twee delen heeft bestaan. Die delen zijn waarschijnlijk eind zestiende eeuw, na de Beeldenstorm, aan elkaar verbonden,  waarna de achtergrond van het schilderij in de zeventiende eeuw is overschilderd. Het is technisch ingewikkeld om een zeventiende-eeuwse overschildering van een zestiende-eeuwse laag af te halen, maar toch is dit gelukt en dat is baanbrekend te noemen. Niet alleen is het schilderij hersteld in zijn oorspronkelijke, tweedelige staat, maar ook de oorspronkelijke kleuren zijn weer te zien, die het werk veel meer diepte en ruimtelijkheid geven en het daardoor nog spannender maken. De restauratie geeft tegelijk ook meer inzicht in de atelierpraktijk van de kunstenaar en laat zien hoe vernieuwend hij was voor zijn tijd.

Het schilderij is nu voor het eerst sinds vier eeuwen in twee delen te zien in het Frans Hals Museum in Haarlem, waar ook uitgebreid verslag wordt gedaan van het restauratieproces.

Maerten van Heemskerck, De heilige Lucas schildert de Madonna, 1532, olieverf op doek, 168 x 235 cm, Haarlem, Frans Hals Museum. Werk ná de restauratie: het bleek uit twee delen te bestaan.

Lang is deze fantastische schilder onder de radar gebleven; het was ons sobere Hollanders te bloot en te uitbundig. Maar nu staat zijn werk weer volop in de belangstelling, en terecht. Zijn werken zijn nog tot 19 januari 2025 in de drie musea te zien, dus wees er snel bij!

Museum Gouda, t/m 23 maart 2025
Susanna – van middeleeuwen tot MeToo

Afb. 1. Artemisia Gentileschi, Susanna en de ouderlingen, 1649, olieverf op doek, 205 x 168 cm, Brno, Moravian Gallery

Tijdens mijn MA-studie Kunstgeschiedenis aan de UvA in Amsterdam schreef ik in 2015 voor het vak Het lichaam in de middeleeuwen een werkstuk met als titel Was de naakte Susanna kuis? Kuisheid voor vrouwen als norm versus het naakte lichaam van Susanna op schilderijen van kunstenaars in het 16de-eeuwse Noord-Italië. Een hele mond vol. De zestiende eeuw was wel niet helemaal de middeleeuwen meer, maar Wendelien van Wely, mijn docent aan de UvA, vond dat geen enkel probleem.

Susanna en de ouderlingen is een eeuwenoud verhaal uit het Bijbelse boek Daniël. Het verhaal:
Susanna is een jonge getrouwde vrouw, die zich baadt in een vijver in een tuin, daarbij vergezeld door haar dienstmaagden. Als die even weglopen, wordt ze belaagd door twee machtige mannen die, als zij hen afwijst - ze is immers getrouwd en daar hoort kuisheid en trouw bij - in haar dorp het verhaal verspreiden dat ze haar in de tuin hebben zien vrijen met een jonge knapperd. Ze slepen haar voor een rechter die op het punt staat om haar te veroordelen als er een jongeman opstaat - Daniël - die zegt dat de rechter op het punt staat om de verkeerde te veroordelen. Hij vraagt of hij een klein onderzoek mag doen en vraagt de mannen, los van elkaar, onder welke soort boom zij Susanna met haar zogenaamde lover hebben zien liggen. De mannen noemen allebei een ander boomsoort, waarmee het bewijs is geleverd dat ze liegen, en zo wordt niet Susanna gestraft maar de beide mannen: ze worden gestenigd. Eind goed, al goed. Susanna is haar man trouw gebleven én bleef kuis. En daarmee is zij een voorbeeld voor alle vrouwen.

Dit onderwerp is al enorm populair in de zestiende eeuw in Italië en ik vergelijk in mijn werkstuk veertien werken van Italiaanse kunstenaars uit de Veneto - het gebied rondom Venetië - op de wijze waarop zij het onderwerp en vooral de vrouwelijke hoofdrolspeelster weergeven. Het zijn alleen mannelijke kunstenaars; van vrouwelijke kunstenaars of vrouwelijke opdrachtgevers is van dit onderwerp geen werk uit die tijd bekend. Oké, het is maar een beperkt gebied, de Veneto, en het onderwerp is ook in de rest van Europa populair, zij het vooral later, maar toch en wat blijkt: Susanna wordt óf neutraal (afb. 2), óf verleidelijk (afb.3) óf  afwijzend en met een vlak, emotieloos gezicht afgebeeld (afb. 4). Het duurt tot de zeventiende eeuw voordat de Italiaanse kunstenares Artemisia Gentileschi daar iets aan toevoegt, en wel door afschuw en angst op het gezicht van Susanna te laten zien (afb. 5).

Afb. 2. Jacopo d’Antonio Negretti, Palma de jongere, Susanna en de ouderlingen, 16de eeuw, olieverf op doek, 202 × 117 cm, Venetië, Galleria dell’Accademia

Afb. 3. Allesandro Allori, Susanna en de ouderlingen, 1561, olieverf op doek, 202 x 117 cm, Musée Magnin, Dijon

Afb. 4. Jacopo Bassano (Jacopo da Ponte), Susanna en de ouderlingen, 1571, olieverf op doek, 85 x 125 cm, Nimes, Musée des Beaux Arts

Afb. 5. Artemisia Gentilleschi, Susanna en de ouderlingen, 1610, 170 x119 cm, olieverf op doek, Pommersfelden, Schloss Weissenstein

Het antwoord op de vraag of naakt ook kuis kan zijn, zo stel ik in mijn werkstuk, hangt af van wie er naar keek: de kunstenaar, de opdrachtgever, aanstaande echtgenoten of mannen en vrouwen uit verschillende lagen van de samenleving. Voor iedere groep kan het effect van de naaktheid wel eens een eigen betekenis hebben gehad. Naaktheid werd in die tijd overigens gezien als door God geschapen natuur en daarmee goed. Ook met naakt op schilderijen was vóór het Concilie van Trente (1563) eigenlijk weinig aan de hand, Christus werd toch ook vaak bijna naakt afgebeeld?

De kunstenaar zal vast ‘ja’ hebben gezegd op de vraag of Susanna hier kuis is als hij haar op zijn schilderij (bijna) naakt afbeeldt, Susanna is immers aan het baden toch? Niks mis mee en het gaat om een verhaal met een  mooie moraal. Bovendien kan hij zijn technisch vernuft in het realistisch weergeven van het menselijk lichaam - een renaissance-ideaal - laten zien. Maar het is voor hem vast ook een alibi geweest om vrouwelijk naakt te kunnen schilderen, de erotiek zal nooit ver weg zijn geweest. Dat geldt waarschijnlijk ook voor de mannelijke opdrachtgever. Is het werk bijvoorbeeld een gift geweest aan zijn aanstaande vrouw, dan is de boodschap dat deze zich kuis hoort te gedragen - een maatschappelijk gegeven toen - nog eens onderstreept. En híj kan genieten van het schilderij als hij in het slaapvertrek van zijn vrouw is.

Interessant is de vraag hoe vrouwen hier toen naar zullen hebben gekeken: voelden ze zich aangesproken op hun gedrag? Vast. Het was de tijdgeest dat de normen voor vrouwen rondom kuisheid en daarmee het behoud van een zuivere erflijn voor hun (aanstaande) mannen bijzonder streng waren. Zoals we zagen, werd Susanna afgebeeld als onaangedaan, hulpeloos of als verleidster. Niet of nauwelijks is er aandacht voor het feit dat Susanna hier het slachtoffer is van aanranding - want dát was het. Het ontkennen van aanranding zal ertoe hebben bijgedragen dat in die tijd de houding van de vroegmoderne maatschappij ten opzichte van vrouwen op dit punt veranderende.

Door wat Susanna overkomt niet te zien als een aanranding - en een eventueel daamee samenhangende verkrachting, een gebeurtenis waar een vrouw toch echt slachtoffer van is - gaat de patriarchale samenleving dit vergrijp langzaamaan meer en meer zien  als iets waar vrouwen zelf debet aan zijn. Een ontwikkeling die tot in onze tijd voortduurt. Naast Susanna zijn ook andere iconische vrouwenfiguren door de eeuwen heen vaak (deels) naakt geschilderd, al dan niet neutraal of verleidelijk, en het zou mij niets verbazen dat dit veelvuldig exposeren van een naakt vrouwenlichaam er toe heeft bijgedragen dat mannen door de tijd heen zijn gaan denken dat het vrouwenlichaam ‘zu haben’ is.

In 2017 doorbreken twee Amerikaanse vrouwen de code dat grensoverschrijdend gedrag zoals seksuele intimidatie, aanranding, misbruik en verkrachting iets is dat er voor vrouwen gewoon bij hoort. Met #MeToo schudden deze dames de wereld wakker. Er komt ook in de kunstwereld aandacht voor het onderwerp. De Belgische Phoebus-Foundation brengt in 2022 een boekje uit rondom een Susanna-schilderij uit haar collectie: Suzanna en de ouderlingen. #MeToo in de tijd van Hendrick de Clerck (ca. 1560-1630). En in 2022 is er in Keulen in het Wallraf-Richartz Museum een tentoonstelling met de titel Susanna: Bilder einer Frau vom Mittelälter bis MeToo, die ik heb bezocht. En nu is er een afgeleide van die tentoonstelling te zien in Museum Gouda: Susanna - van de middeleeuwen tot MeToo. Met mijn werkstuk uit 2015 mag ik, denk ik wel, zeggen dat ik mijn tijd enigszins vooruit was.

De tentoonstelling in Gouda is overzichtelijk en smaakvol ingericht en vertelt het verhaal op een heel toegankelijke wijze. Wat mij opviel was dat Susanna in de zeventiende-eeuwse werken in de tentoonstelling vaak is afgebeeld met haar ogen op de hemel gericht en haar handen in bidhouding, anders dan op de zestiende-eeuwse Italiaanse werken die ik heb bekeken. De hulp voor haar moest duidelijk van boven komen.

Als sluitstuk van de tentoonstelling is het prachtige werk van Artemisia Gentileschi (afb. 1, het openingsbeeld bij dit onderwerp) te zien, naast meer latere en eigentijdse werken over dit onderwerp. Zelfs de film Psycho van Hitchcock komt aan bod. Zeker een bezoek waard en nog te zien tot en met 23 maart 2025.

NB. Wil je mijn werkstuk ontvangen? Stuur dan een mail naar melaniekijktkunst@gmail.com

Museum Voorlinden, Wassenaar, tot en met 23 maart 2025
De Belgische schilder Michaël Borremans: trefzeker schilder van vervreemdende beelden

Michael Borremans, The Ear, 2011, olieverf op doek, 105 x 80 cm

Je hebt zo van die beelden die bij je inslaan als een bom. Dat is voor mij bovenstaand schilderij van Michaël Borremans (1963), geplaatst bij de recensie in de Volkskrant van 20 december jl. over de tentoonstelling A confrontation at the Zoo in Museum Voorlinden. Vijftig werken zijn er maar liefs van deze kunstenaar te zien en twee dingen vallen op: wat beheerst deze man het schilderen met olieverf geweldig en wat een vervreemdende beelden met bijzondere titels zijn het. Bovenstaand werk heet bijvoorbeeld The Ear, en dat was echt niet het eerste aspect dat mijn aandacht trok.

Eigenlijk is Borremans op het schilderkundig vlak een autodidact. Hij studeert in 1996 af aan de Hogeschool voor Wetenschap en Kunst, Campus St. Lucas, in Gent en werkt daarna als fotograaf en docent. Tijdens een sabbatical begint hij op 33-jarige leeftijd te schilderen, daarvoor kijkt hij de kunst af bij de oude meesters. Wat opvalt is dat hij heel dun schildert, ook wel schraal genoemd. Je ziet vaak nog het doek onder de verfstreek, hier geen Rembrandtsiaanse klodders.

Michaël Borremans, Magnolias (1), 2012, olieverf op doek (geen afmetingen beschikbaar)

Detail van de vaas. Je ziet het doek nog.

Na het bezoek aan de tentoonstelling moest ik ineens denken aan een ansichtkaart die ik lang geleden kocht. Ik vond het een bijzonder beeld. Ik zocht in de doos met mijn verzameling kunstkaarten en bingo, ik heb de kaart nog. Het is een werk uit 2013 en het is - inderdaad - van deze zelfde Michaël Borremans, gekocht na een bezoek aan een tentoonstelling in het museum BOZAR in Brussel. Deze kunstenaar heeft een duidelijk herkenbare ‘handtekening’, stel ik hiermee vast. Op internet staat een leuk interview uit 2014 met de vrouw die voor het werk op deze kaart - De Engel - model heeft gestaan. Op de foto in dat artikel zie je ook hoe enorm groot dit werk is.

Michaël Borremans, De Engel, 2013, olieverf op doek, 300 x 200 cm, Dallas, Dallas Museum of art

Michaël Borremans is nu over de hele wereld een gerenommeerd en gewild schilder. De tentoonstelling in Museum Voorlinden is nog te zien tot en met 23 maart 2025.

Verwacht: museum Het Rembrandthuis, Amsterdam,
1 februari 2025 - 4 mei 2025
De illusionist. Samuel van Hoogstraten

Samuel van Hoogstraten, Oude man in het venster, 1653, olieverf op doek, 111 x 86,5 cm, Wenen, Kunsthistorisches Museum

De naam Samuel van Hoogstraten (1627-1678) zal niet iedereen iets zeggen, maar studeer je kunstgeschiedenis dan kom je zijn naam zeker tegen. Want Samuel van Hoogstraten schrijft op latere leeftijd een beroemd boek vol met lessen voor een nieuwe generatie schilders: Inleiding tot de Hooge Schoole der Schilderkonst, anders de zichtbaere werelt (1678). Volgens museum Het Rembrandthuis hoog tijd voor een hernieuwde kennismaking.

Van Hoogstraten leert en werkt bij Rembrandt in diens atelier. Van al Rembrandts leerlingen is hij de meest succesvolle. Hij ontwikkelt zich tot een geleerde kunstenaar die voortdurend experimenteert met verschillende onderwerpen en optische trucs. Op het gebied van het illusionisme in de schilderkunst is hij zelfs een pionier geweest: de 3D-kunstenaar van zijn tijd. Maar na de zeventiende eeuw verliest hij bij het grote publiek zijn bekendheid. In de  tentoonstelling museum Het Rembrandthuis leer je Samuel van Hoogstraten weer kennen. Je ontdekt de kunst van de illusie en je kunt ook zelf aan de slag om de trucs te leren doorzien en je eigen optische illusie te maken.

Volgens museum Het Rembrandthuis op de website:
“Van Hoogstraten was allesbehalve een one trick pony. Hij vond - net als zijn leermeester Rembrandt - dat je als kunstenaar alles moest doen en kunnen. Hij maakte nu eens een stilleven, dan weer een architectuurstuk, een scène uit het dagelijks leven of een portret, om vervolgens nog een Bijbelse of mythologische voorstelling af te leveren. Eén onderwerp is echter wel exclusief verbonden met Van Hoogstraten, en dat is de optische illusie. Op het gebied van trompe-l’oeils was hij een echte pionier. Hiermee behaalde hij zijn grootste (internationale!) successen.

Een hoogtepunt in de tentoonstelling is Van Hoogstratens Oude man in het venster uit 1653 (zie afbeelding boven), zijn beroemdste schilderij en een vermakelijke oogbedrieger. Een levensgrote oude man steekt zijn hoofd uit een raam. Van Hoogstraten heeft alle verschillende materialen heel precies weergegeven, net echt. Op de vensterbank, precies op de grens van de geschilderde en de echte wereld, legde hij een veertje en een blaadje. Alsof hij je uitdaagt ze op te pakken. Zelfs het monogram en de datering zijn onderdeel van het visuele bedrog: in een van de stenen rechtsonder is als het ware de tekst ‘SvH 1653’ gekerfd.

Baanbrekend waren Van Hoogstratens brievenborden. Hiermee fopte hij zelfs de Weense keizer, die een object van het geschilderde brievenbord wilde pakken. De spulletjes op Van Hoogstratens brievenborden lijken toevallig bij elkaar te zijn gebracht. Maar soms hadden ze een heel persoonlijke betekenis voor de kunstenaar. Zo’n brievenbord is dan ook een soort zelfportret.”

Samuel van Hoogstraten, Stilleven met een tromp l’oeil, 1664, 46 x 58 cm, Dordrecht, Dordrechts Museum

De tentoonstelling over Samuel van Hoogstraten is onderdeel van een tweeluik, in samenwerking met het Kunsthistorisches Museum in Wenen. In museum Het Rembrandthuis zullen veel bijzondere kunstwerken uit buitenlandse collecties voor het eerst weer in Nederland te zien zijn.

Te zien van 2 februari 2025 tot 4 mei 2025 in museum Het Rembrandthuis Amsterdam.

——————————————————————————————————————— 
Literatuur:

Ilja Veldkamp e.a., Maarten van Heemskerck 1498-1574, Zwolle, W-Books, 2024 (catalogus)
Katerina van Cauteren, Suzanna en de ouderlingen. #MeToo in de tijd van Hendrick de Clerck (ca. 1560-1630), Antwerpen, Hannibal Books, 2022 (Phoebus Focus XXX)

Susanna. Bilder einer Frau vom Mittelalter bis Me Too, herausgabe von Roland Krischel und Anja K. Sevcik, Keulen, Wallraf das Museum, 2022 (catalogus)

Verantwoording afbeeldingen:

Bij Maerten van Heemskerck
De beide werken De Heilige Lucas schildert Maria:
https://www.paulverheijen.nl/heemskerck-lucas-schildert-madonna.php

Bij Susanna

Afb. 1. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Susanna_and_the_Elders.jpg/800px-Susanna_and_the_Elders.jpg
Afb. 2.
https://barbararosillo.com/2015/11/22/la-casta-susana/
Afb. 3.
https://www.wga.hu/art/a/allori/alessand/susanna.jpg
Afb. 4.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jacopo_da_Ponte_-Susanna_and_the_Elders_- 1571.jpg
Afb. 5.
https://en.wikipedia.org/wiki/Artemisia_Gentileschi

Bij Michaël Borremans
Foto’s  The Angel, Magnolias (1) en The Ear: auteur

Bij Samuel van Hoogstraten
Afb. Oude man in een venster: https://www.rembrandthuis.nl/nl/tentoonstelling/samuel-van-hoogstraten/
Afb. Brievenbord: https://nl.wikipedia.org/wiki/Brievenbord,_Londen_20_januari_1664#/media/Bestand:Tromp-l'oeil_Still-Life_1664_Hoogstraeten.jpg