Artemisia Gentileschi in Casa Buonarroti: een restauratie met een verhaal

Dit verhaal begint met een kleine tentoonstelling in het Casa Buonarroti in Florence, eind 2022/begin 2023. Daar werd het resultaat getoond van een eerder in gang gezette restauratie van een plafondpaneel in de Galleria Buonarrotiana aldaar, geschilderd door de zeventiende-eeuwse Italiaanse kunstenares Artemisia Gentileschi (1593-c.1656) en bekend als de Allegorie van de Inclinatie (afb. 1, 2). Het belangrijkste doel was om het werk voor de komende jaren te conserveren; het was in erg slechte conditie en restauratie was broodnodig. Ook wilden de restauratoren onderzoeken of ze een digitale reconstructie konden maken van het werk zonder de draperieën die een paar decennia later - in 1684 - aan het werk waren toegevoegd om delen van het naakte lichaam van de vrouwfiguur te bedekken.

Maar wat heeft Artemisia nu echt geschilderd? Wie heeft Artemisia Gentileschi de opdracht gegeven? En hoe is het werk eigenlijk op deze plaats terechtgekomen? De tentoonstelling laat het proces van de restauratie zien en geeft aan de hand van primaire bronnen - originele documenten uit de tijd - een prachtig inkijkje in de levens van de hoofdrolspelers van toen. Door deze bronnen moet dit voor de makers van de tentoonstelling een project zijn geweest om je vingers bij af te likken!

Afb. 1. De Galleria Buonarrotiana in het Casa Buonarroti in Florence

Afb. 2. Artemisia Gentileschi, Allegorie van de Inclinatie, 1616, olieverf op doek in een houten frame, Florence, Casa Buonarroti, het werk hangt aan het plafond, de foto is van onderen af genomen voor de restauratie

Artemisia Gentileschi

Artemisia Gentileschi is nu binnen de kunstwereld inmiddels bekend, maar bij het grote publiek nog altijd niet genoeg. Als ik zo om me heen rondvraag, krijg ik toch nog vaak een ontkennend antwoord. Voor mij dus werk aan de winkel, want zij levert mijns inziens een grote bijdrage aan de kunsthistorische canon. Ik schreef eerder over haar, dat lees je hier en ook over de restauratie, dat lees je hier. Nu kan ik jullie het resultaat van de restauratie laten zien en meer.

Artemisia was niet alleen heel getalenteerd maar, zegt Will Gomperz, de voormalige directeur van de Tate Gallery in Londen, BBC-kunstredacteur en sinds 2021 artistiek directeur van de Barbican: “Ze introduceerde succesvol een volledig nieuw perspectief en persoonlijkheid in de kunsten: de blik van een onafhankelijke, onbevreesde en getalenteerde vrouw die Bijbelse en mythologische vrouwen schilderde vanuit een vrouwelijk gezichtspunt.” Ik voeg daaraan toe dat zij, zich wel bewust van haar grote talent maar met haar tijd tegen, zelfs een competitie met de grote Michelangelo niet uit de weg is gegaan. Zij heeft zich in haar werk met hem gemeten (afb. 3).

Afb. 3. Anoniem, Portret van Artemisia Gentileschi, c. 1625, brons met tekenen van vergulding, diam. 5,35 cm, New York, The Stephen K and Jamie Woo Scher Collection

Het verhaal. Artemisia trouwt  op 29 november 1612 in Rome met Pierantonio Stiattesi (1593-1653), een collega-schilder. Dat is een maand nadat het proces is beëindigd dat haar vader Orazio Gentileschi (1563-1639) - zelf een gerenommeerd schilder die haar het vak leerde - tegen de schilder Agostino Tassi (1578-1644) heeft aangespannen voor verkrachting van zijn dochter. Tassi is schuldig bevonden, moet een schadevergoeding betalen en wordt verbannen. En ook al wordt het vonnis nooit uitgevoerd, de eer van Artemisia is gered en de weg naar een eerbaar huwelijk stond weer open. Artemisia en haar man reizen niet lang daarna naar Florence; ze hebben genoeg van de roddel en ophef rond deze zaak. Ze gaan wonen in de buurt van de Chiesa di Santa Maria Novella, het is dan inmiddels 1613.

Artemisia komt al gauw in beeld bij het Medici-hof van groothertog Cosimo II de’Medici (1590-1621), een verlicht patroon van de kunsten (afb. 4). Op de tentoonstelling is een document te zien waaruit blijkt dat haar roem in Florence inmiddels al groter is dan die van haar vader. In de brief van 16 maart 1615 schrijft Andrea Ciolo, Cosimo II’s secretaris van staat, aan Piero Giucciardini, dan ambassadeur van de Toscaanse groothertog in Rome (afb. 5):

“Hier heeft zich een bijna publiekelijk gerucht verspreid dat SR Horazio Lomi de' Gentileschi een van de meest voortreffelijke en beroemde schilders is die vandaag de dag […] in deze grote stad [Rome] te vinden is, wat heel gemakkelijk hier [in Florence] geloofd wordt als je de werken in beschouwing neemt van Signora Artemisia, zijn dochter met hetzelfde beroep.”

Afb. 4. Justus Susterman, Portret van groothertog Cosimo II de’Medici, 1620-1621, olieverf op
doek, Florence, Palazzo Corsini

Afb. 5. Brief van Andrea Ciolo, Cosimo II’s secretaris van staat aan Piero Giucciardini, dan ambassadeur van de groothertog in Rome, 16 maart 1615, Florence, Archivio di Stato

Michelangelo Buonarroti de Jongere

Artemisia’s echte beschermer en meest trouwe vriend in Florence, waar ze tot 1620 zal blijven, is Michelangelo Buonarroti il Giovane (de Jongere, 1568–1646, afb. 6), de achterneef van de grote Michelangelo. Buonarroti de Jongere is een vooraanstaande intellectueel, dichter en toneelschrijver, populair aan het Medici-hof en hier ontmoet hij ook Artemisia. Buonarroti richt het door hem geërfde oude woonhuis van de grote meester in als een museum en ontwerpt op de eerste verdieping - drie kamers en-suite - de Galleria Buonarrotiana.

Afb. 6, Christofano Allori, Portret van Michelangelo Buonarroti de Jongere, 1610-1615, olieverf op doek, Florence, Casa Buonarroti

Langs de wanden komen tien grote doeken waarop te zien is hoe Michelangelo pausen en koningen ontmoet - een soort biografische reis langs gebeurtenissen uit Michelangelo’s leven. Het plafond verbeeldt de dood en de verheerlijking - de apotheose - van oudoom Michelangelo, omringd door allegorieën die zijn kwaliteiten benadrukken (afb. 7) en werken in zwart/wit die verwijzen naar zijn deugden. Buonarroti de Jongere nodigt jonge schilders uit Florence uit om dit programma te schilderen.

Afb. 7. Het plafond in de Galleria Buonarrotiana naar het ontwerp van Michelangelo Buonarroti de Jongere, 1613-1615, olieverf op doek in een houten frame, met rechts bovenin het werk van Artemisia

De Inclinatie

In de tijd van Michelangelo de Jongere en Artemisia Gentileschi wemelt het van afbeeldingen van abstracte begrippen zoals deugden die in allegorische voorstellingen vaak gepersonifieerd worden met een vrouwenfiguur. Maar het begrip ‘inclinazione’ is in de tijd van Michelangelo de Jongere en Artemisia nog niet goed beschreven in literatuur of in de kunst afgebeeld. Vertaald uit het Italiaans betekent inclinazione ‘neiging’, een neutraal begrip dat twee kanten op kan gaan: een neiging naar het goede of naar het kwade.

Waarschijnlijk vindt Michelangelo de Jongere aanknopingspunten voor wat hij wil uitdrukken in Giorgio Vasari’s bekende kunstenaarsbiografie De levens (1550, 2e ed. 1568).  Want Vasari gebruikt het begrip heel vaak bij de verschillende ‘levens’ die hij beschrijft en geeft het een positieve invulling: het is iets dat je van nature hebt én het is een soort van uitverkoren zijn. Hij ziet het als een aangeboren houding en een bewuste keuze, een wil tot het goede: te oefenen en te studeren om te komen tot een excellente uitoefening van het ambacht; het innerlijk streven om prestaties door oefening steeds weer te verbeteren zodat je je vrijelijk uit kunt drukken in artistieke termen. Het is ook iets dat je niet tegen kunt houden en gestuurd lijkt door een kracht die van buiten jezelf komt.

Over Michelangelo schrijft Vasari dat  de kunst hem ‘(toe)genegen’ is. Dat alles wat hij aanpakt, hoe moeilijk ook, lukt. Michelangelo heeft, volgens Vasari, ‘van nature een geest die zeer gedreven en vurig is in de edele ontwerpkunsten. ’Vermoedelijk zijn het deze beschrijvingen die Michelangelo de Jongere geïnspireerd hebben om te kiezen voor een Allegorie van de Inclinatie: de grote drang tot creëren, bijna als een kracht die van buiten komt. 

Maar hoe dit uit te beelden? Er waren immers nog geen voorbeelden. Buonarroti maakt een schets in zijn notitieboek. Hij tekent op de rechterpagina, op de kop en uit de losse hand, een naakte vrouwenfiguur met een kompas in haar omhoog geheven handen en haar blik rechts naar boven gericht op een helder schijnende ster. Ernaast schrijft hij ‘Artemisia’ (afb. 8). Dat de ‘inclinatie’ gepersonifieerd moet zijn in een vrouwenfiguur past in een traditie vanaf de klassieke oudheid om spirituele principes te verbeelden in vrouwelijke personages. Dat de vrouw naakt moet zijn, staat naar de opvattingen van die tijd buiten kijf: het gaat hier om de verbeelding van pure waarheid en pure natuur.

Afb. 8. Ontwerp van het iconografisch programma in het notitieboek van Michelangelo Buonarroti de Jongere

Bij Michelangelo gaat het dus om ‘inclinatie’ in de betekenis van een bijna onontkoombare neiging naar het hoogste niveau van het scheppen. In christelijke termen zou Michelangelo daarbij tegen ondeugden - de neiging naar beneden - beschermd worden door zijn beschermengel. Michelangelo de Jongere kiest als een hulpmiddel ter bescherming - als man van zijn tijd - voor een aards voorwerp uit de wetenschap, het kompas in de handen van de vrouw. Haar blik volgt de onweerstaanbare aantrekkingskracht van de ster, waar het kompas in haar handen haar naar toe leidt. Dat zal de grote kunstenaar op koers houden en zijn neiging tot scheppen richten. De allereerste verbeelding van de ‘inclinatie’ is geboren.

Volgens ingewijden zou de verwijzing naar de genialiteit van Michelangelo overigens ook een verwijzing zijn geweest naar de genialiteit van een persoonlijke vriend van zowel Buonarroti als Artemisia: de astronoom Galileo Galilei (1564-1642) die ook aan het Medici-hof verkeert.

Artemisia Gentileschi start in 1615, hoogzwanger van haar tweede kind, met het plafondpaneel. Als je op de eerste verdieping van het Casa Buonarroti de deur binnenkomt en je kijkt meteen recht omhoog, zie je het (afb. 7). Buonarroti regelt voor haar een scheepskompas dat hij waarschijnlijk leent van Galilei (afb. 9). Hij betaalt Artemisia regelmatig en in totaal een bedrag van 34 florijnen, wat meer dan drie keer zoveel is als hij betaalt aan de andere jonge schilders die voor hem aan de plafondcyclus werken.

Afb. 9. Voorbeeld van een scheepskompas, 17e-18e eeuw, brons, Florence, Museo Galileo

Bij de eerste betaling van 10 florijnen, op 24 augustus 1615, is Artemisia in financiële nood, zoals te lezen is op een briefje, gedateerd 7 september, dat haar man schrijft aan Buonarroti en waarin hij vraagt om meer geld. Artemisia schrijft Buonarroti op 13 november met dezelfde vraag, vijf dagen na de geboorte van haar tweede zoon die ze vernoemt naar Christoforo Allori (zie afb. 6), een collega-schilder en goede vriend en de schilder van het beroemde portret van Buonarroti. Het leven in Florence is duur als je je beweegt in de hoogste kringen en alleen al de kleding kost een vermogen (afb. 10, 11).  

Afb. 10. Briefje van Pierantonio Stiattesi aan Michelangelo de Jongere, geschreven op 7 september 1615, pen en inkt op papier, Florence, Archivio Buonarroti

Afb. 11. Briefje van Artemisia waarin ze om geld vraagt, 13 november 1615, pen en inkt op papier, Florence, Archivio Buonarroti

Een paar decennia later is het klimaat voor het schilderen van naakten drastisch veranderd. Vanuit de kerk komen voorschriften met wat wel en wat niet mag als het gaat om het verbeelden van het naakte lichaam. Een latere generatie Buonarroti geeft in 1684 Baldassare Franceschini uit Volterra (Il Volteranno, 1611-1689) - een beroemde kunstenaar in zijn tijd en nog steeds - de opdracht om het lichaam van de vrouw met zijdekleurige draperieën te bedekken. Hij brengt een draperie aan over haar borsten en over haar onderlichaam (afb. 12). Jaren later schrijft de historicus Filippo Baldinucci (1624-1697) met grote bewondering over de Inclinazione van Artemisia in zijn Notizie de’Professori del disegno da Cimabue in qua. Hij beschrijft ook dat Il Volteranno de naakte delen van het lichaam met draperieën heeft overgeschilderd (afb. 13).

Afb. 12. Het werk voor de restauratie

Afb. 13. Filippo Baldinucci, Notizie de’Professori del disegno da Cimabue in qua,  1681-1728 deel V, Florence, Biblioteca Nazionale Centrale, met de passage over de Inclinazione

De restauratie

De restauratie had tot doel om het werk dat in erbarmelijke staat was te conserveren zodat het weer heel lang mee kan. Verder was het doel de technieken die Artemisia gebruikte te bestuderen én te proberen om het originele werk onder de overschildering te reconstrueren, niet door de overschildering weg te halen maar door een digitale reconstructie te maken van hoe het geweest moet zijn.

Bij voorbaat was al de keuze gemaakt om de overschilderingen niet weg te halen. De draperieën waren aangebracht door een beroemd Italiaans kunstenaar en over zijn interventie was al in de zeventiende eeuw door Baldinucci geschreven. Daarmee was de ingreep onderdeel van de lange geschiedenis van het werk geworden. Tegenwoordig is het ook staande praktijk om dit soort ingrepen niet weg te halen zolang ze het restaureren van het origineel niet in de weg zitten.

Een andere reden was dat de overschildering zo’n 40-50 jaar later is aangebracht. Il Volteranno schilderde met een olieverf direct op de originele olieverflaag van Artemisia. Dan bestaat het risico dat de dikke lagen olieverf van Il Volteranno de glans van de originele schildering hebben aangetast.

Op de volgende foto’s is een impressie te zien van de restauratie (afb. 14, 15, 16).

Afb. 14. De Inclinazione wordt van het plafond gehaald

Afb. 15. Close-up van het werk waarin de slechte conditie goed zichtbaar

Afb. 16. Conservator Elizabeth Wicks gebruikt een digitale microscoop om de conditie te beoordelen

De afbeeldingen 17, 18, en 19 laten het gerestaureerde werk zien, dus mét de overschilderingen. Ik heb het in drie delen gefotografeerd om het resultaat van de restauratie goed in beeld te krijgen.

Afb. 17

Afb. 18

Afb. 19

Op afbeelding 20 de digitale reconstructie die is gemaakt van het werk zonder de overschilderingen en die ik ook gebruikt heb als openingsbeeld bij dit artikel. Het hele restauratieproces is ook op video vastgelegd en is hier te zien. Duur van de video is 12 min en 13 sec.

Afb. 20. Digitale reconstructie van het werk zoals Artemisia haar werk heeft bedoeld, zonder de overschilderingen

Artemisia en Michelangelo

Door Artemisia deze opdracht te geven laat Buonarrotti de Jongere zijn vertrouwen in Artemisia’s kunnen zien. De Allegorie van de Inclinatie zou een uitdaging voor elke kunstenaar zijn maar zeker voor een kunstenaar die net in Florence is gearriveerd, die een vrouw is in een door mannen gedomineerd beroep en een jonge moeder is met een tweede kind op komst. Baren is een hachelijke onderneming in Artemisia’s tijd die maar al te vaak eindigt in het overlijden van de vrouw.

De vroegmoderne tijd en de renaissance zitten vol met verwijzingen naar emulatie - het nabootsen om zo zelf tot een grotere prestatie te komen - en onderlinge competitie. Kunstenaars waarderen elkaar én willen beter zijn: concullega’s dus. Emerita professor kunstgeschiedenis Mary Garrard en schrijfster van diverse boeken over Artemisia Gentileschi breekt in de catalogus van de tentoonstelling een lans voor Artemisia’s intelligentie en genialiteit - het begrip dat Vasari in zijn Levens introduceert voor Michelangelo.

Artemisia zou, volgens Garrard, met de houding van haar vrouwenfiguur in de Allegorie van de Inclinatie een voorbeeld hebben genomen aan de naakte mannenfiguur in het midden op een beeldhouwwerk van Michelangelo dat hangt in het Casa Buonarrotti: de Slag van de Lapithen en de Centauren (afb. 21). Daarmee gaat Artemisia tegelijk en net zoals Michelangelo de competitie aan met de beeldhouwkunst: een bekende en historische rivaliteit onder kunstenaars met als kern de vraag welke kunstvorm de natuur het beste kan weergeven: de schilderkunst of de beeldhouwkunst.

Afb. 21. Michelangelo Buonarroti, De slag tussen de Lapithen en de Centauren, 1492, marmer, 84,5 x 90.5 cm, Florence, Casa Buonarroti

Artemisia gebruikt haar eigen gezicht voor de vrouw op de Allegorie van de Inclinatie, iets dat ze vaker doet in haar werk (afb. 22). Daarmee introduceert ze ook de Allegorie van de schilderkunst - Pittura en altijd verbeeld als vrouw - in dit werk. Zo voegt ze, volgens Garrard, heel intelligent twee identiteiten samen, die van de ‘inclinatie’ en die van de ‘schilderkunst’ met als boodschap: ik ben een vrouwelijke schilder die net zoals Michelangelo geboren is om een groot kunstenaar te worden.

Afb. 22. Artemisia Gentileschi, Zelfportret als de allegorie van de schilderkunst, c. 1630, olieverf op doek, 96,5 x 73,7 cm., Windsor, Royal Collection

Artemisia eert met haar werk Michelangelo én geeft een statement af over haar eigen aspiraties als kunstenaar. Door de figuur haar eigen gezicht te geven eist ze de ‘inclinatie’ ook voor zichzelf op. Ze lanceert haar carrière in Florence met als rolmodel de grote Michelangelo. Daar is moed voor nodig, zelfvertrouwen en talent. En daarmee inspireert Artemisia ons nog altijd, volgens Garrard. En bij deze constatering sluit ik me heel graag aan!

Tot slot

De tentoonstelling is afgelopen en het gerestaureerde werk hangt te schitteren op zijn oorspronkelijke plaats, in de Galleria Buonarrotiana, op de eerste verdieping van het Casa Buonarroti. Zeker warm aanbevolen om te bezoeken, als je Florence bent!

Verantwoording foto’s
De meeste foto’s zijn genomen door auteur op de tentoonstelling behalve:

Afb. 2.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Casa_buonarroti%2C_galleria%2C_soffitto%2C_artemisia_gentileschi%2C_inclinazione%2C_1615-16.JPG/1024px-Casa_buonarroti%2C_galleria%2C_soffitto%2C_artemisia_gentileschi%2C_inclinazione%2C_1615-16.JPG

Afb. 3.
Overgenomen uit de catalogus van de tentoonstelling in 2020: Artemisia in de National Gallery in Londen, afb. 18

Afb. 6
https://en.wikipedia.org/wiki/Michelangelo_Buonarroti_the_Younger#/media/File:Cristofano_allori,_ritratto_di_michelangelo_il_giovane,.JPG

Afb. 7:
Overgenomen uit de catalogus tentoonstelling Artemisia UpClose, p. 68

Afb. 20 en openingsbeeld.
https://www.finestresullarte.info/en/ancient-art/artemisia-gentileschi-as-never-seen-before-restored-and-unveiled-tilting

Afb. 21
https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_the_Centaurs_%28Michelangelo%29

Afb. 22.
Overgenomen uit de catalogus van de tentoonstelling in 2020: Artemisia in de National Gallery in Londen, afb. 2


Geraadpleegde literatuur:

Artemisia UpClose.  A closer look with far-reaching effect, Florence, The Florentine Press, 2023, 123 p. (tentoonstellingscatalogus)

Letizia Treves ed., Artemisia, London, National Gallery Press, 2020, pp. 256 (tentoonstellingscatalogus)