Nieuws over een ‘celeb’ en een ‘rising star’": Artemisia Gentileschi en Sofonisba Anguissola
Nieuws over ‘celeb’ Artemisia Gentileschi
Het boek van Jane Fortune met de titel Invisible Women uit 2009 - zie mijn artikel over haar hier - is de leidraad geworden voor mijn zoektocht naar de vergeten Italiaans kunstenaressen van weleer. Het bracht mij afgelopen september in Florence op bijzondere plekken en bij bijzondere verhalen, zoals dat van Arcangela Paladini. En natuurlijk stuitte ik in het boek op de twee kunstenaressen die - we zijn dertien jaar verder - inmiddels wél zijn ‘doorgebroken’.
Nog even Artmisia Gentileschi
Want mijn zoektocht bracht me voor een werk van Artemisia Gentileschi (1593-1653) - over wie ik in 2021 een artikel schreef - naar het Casa Buonarroti aan de Via Ghibellina 70 in Florence (afb. 1). Aan de buitenkant niet bijzonder, binnen oogstrelend en - ook fijn - héél rustig!
Afb. 1. Casa Buonarroti in Florence
De grote Michelangelo Buonarroti (1475-1564) zou hier van 1516 tot 1525 hebben gewoond en het huis hebben nagelaten aan een neef. Vijftig jaar later werd het huis door Michelangelo Buonarroti de Jongere (1568-1646) - zijn achterneef met dezelfde naam en een gerenommeerd dichter en schrijver in zijn tijd - omgebouwd tot een museum waar tot in de negentiende eeuw de aanwassende kunstcollectie van opeenvolgende generaties Buonarroti te zien was (afb. 2). In 1858 werd het museum met het sterven van de laatste Buonarroti nagelaten aan de stad Florence
Afb. 2. Giuliano Finelli, Buste van Michelangelo Buonarroti de Jongere, 1630, marmer
Achterneef Michelangelo de Jongere richtte een viertal kamers speciaal in om zijn grote oom te eren en gaf een vijftiental gerenommeerde tijdgenoten uit Toscane, waaronder Artemisia Gentileschi (1593-1656), de opdracht om werken te maken voor de eerste kamer - de Galleria - geïnspireerd op de grote meester (afb. 3). Dat die opdracht ook bij Artemisia terecht kwam, zegt iets over haar status in die tijd: ze was gewoon ‘one of the guys’. Artemisia Gentileschi, geboren in Rome, woonde - pas getrouwd - van 1612 tot 1619 in Florence en werkte onder andere voor het Medici-hof. Ze werd in Florence als eerste vrouw als lid geaccepteerd aan de Accademia delle Arti del Disegno, wat heel bijzonder was.
Artemisia Gentileschi was beroemd in haar eigen tijd maar verdween voor eeuwen in de obscuriteit tot ze eindelijk haar plek claimde als een van de meest invloedrijke schilders van de barok. Dat kwam vooral door de biografie over haar van de Amerikaanse kunsthistorica en emeritus professor Marry Garrard uit 1989: Artemisia Gentileschi: The image of the female hero in Italian Baroque. Twee jaar later volgde er een tentoonstelling in Florence. En toen verdween ze toch weer uit beeld, al kantelde dat beeld langzaam vanaf 2000 met als hoogtepunt: de eerste grote solotentoonstelling in 2021 in een gerenommeerd museum buiten Italië - the National Gallery in Londen - een paar maanden later in 2022 gevolgd door een mooie tentoonstelling in ons eigen Rijksmuseum Twente in Enschede. Het lijkt erop dat dat museum de vergeten kunstenaressen van weleer lijkt te hebben omarmd. Maar daarover later meer.
Afb. 3. De Galleria in het Casa Buonarroti in Florence
De Galleria is een eerbetoon aan het leven en talent van Michelangelo. Langs de wanden hangen tien grote doeken waarop je ziet hoe Michelangelo pausen en koningen ontmoet, een soort biografische reis langs gebeurtenissen uit Michelangelo’s leven. Het decoratieve programma van het plafond is gecentreerd rondom de dood en de apotheose - de vergoddelijking - van de kunstenaar, omringd door allegorieën van zijn kwaliteiten. Verder zijn er op het plafond nog monochromen - werken in zwart/wit - die verwijzen naar zijn deugden.
Artemisia Gentileschi schildert in 1615 - hoogzwanger van haar tweede kind - een plafonddeel met de titel Allegoria dell’Inclinazione (Allegorie van het aangeboren creatieve vermogen, afb. 4). Als je de ruimte binnenkomt bij de deur en je kijkt recht omhoog dat zie je meteen het werk. Zittend op een wolk houdt een vrouw een scheepskompas omhoog dat door een ster boven haar hoofd wordt gegidst. Dat staat voor een natuurlijke aanleg tot grootsheid. Volgens ingewijden zou het onderwerp ook een verwijzing zijn naar een andere grootheid en lid van de Academie, de astronoom Galileo Galilei, die een persoonlijke vriend van Artemisia was. De naaktheid in het werk leverde overigens problemen op bij een andere familielid van de Buonarotti’s waarna de schilder Baldassare Franceschini (il Volteranno, 1611-1689) in 1684 de opdracht kreeg om een draperie over het naakte onderlichaam te schilderen.
Afb. 4. Het plafonddeel dat Artemisia Gentileschi schilderde voor de Galleria
Verhaal van een restauratie
Het werk was lang in een slechte staat maar daar kwam recent verandering in. Onder de naam Artemisia Unveiled (Artemisia ontsluierd) wordt het werk - as we speak - gerestaureerd. Bij de restauratie wordt gebruik gemaakt van moderne diagnostiek en beeldtechnologie om te ontdekken hoe het werk er uitzag toen Artemisia het schilderde, dus zonder de draperie die later de naaktheid van de vrouwenfiguur moest bedekken (afb. 5, 6, 7, 8).
Afb. 5. Het werk van Artemisia Gentileschi wordt van het plafond gehaald
Afb. 6. Sponsoren en medewerkers van het museum Casa Buonarroti staan trots naast het te restaureren werk van Artemisia Gentileschi,
Afb 7. Conservator Elizabeth Wicks gebruikt een digitale microscoop om de conditie van het werk te beoordelen
Afb. 8. Close-up waardoor je de slechte conditie van het werk heel goed kunt zien
De restauratie op film
In een drietal korte video’s kun je hieronder zien hoe de restauratie in zijn werk gaat. In de eerste video (1 minuut 55 sec) zie je hoe het werk van het plafond wordt afgehaald.
In de tweede video (1 minuut 28 sec) zie je hoe de conservator met diagnostische middelen de staat van het werk onderzoekt.
In de derde video (2 minuut 30 sec) zie je hoe het werk wordt schoongemaakt.
Het is mogelijk om de restauratie tot april 2023 ter plekke met eigen ogen te zien. Dus mocht je in Florence zijn tussen nu en dan, ga dan zeker even langs.
Nieuws over ‘rising star’ Sofonisba Anguissola
Een nieuw herontdekt vrouwelijk talent is Sofonisba Anguissola (1535-1625). Over haar schreef ik in 2022 een artikel (lees het hier). In dit artikel staan ook afbeeldingen van twee beroemde werken van haar - Het schaakspel en een Zelfportret als kunstenaar - die ik tot mijn grote verrassing in ons eigen Rijksmuseum zag bij de tentoonstelling Vergeet me niet in 2021/2022, met meer dan 100 renaissanceportretten.
Vijf werken van Sofonisba Anguissola - waaronder een miniatuur - zouden in het Uffizi in Florence te vinden zijn, volgens het boek van Jane Fortune. Twee daarvan zouden in depot zijn. Ik ging tijdens mijn verblijf in Florence ook naar deze werken op zoek. In plaats van drie bleken twee werken in de museale opstelling te vinden: een van haar zelfportretten en de miniatuur, die zich bevindt in de Gasetto delle miniature, een andere afdeling in het Uffizi dan die van de schilderijen. Het zelfportret was lastig te vinden. Het werk hing onhandig in een hoek en hoog, wat niet bevorderlijk is voor de zichtbaarheid (afb. 9). Door de slechte belichting is de foto helaas ook niet echt scherp. De miniatuur van Sofonisba’s hand wil ik een volgende keer gaan zien.
Afb. 9 Boven: Sofonisba Anguissola, Zelfportret, c. 1552-1553, olieverf op doek, in het Uffizi
In mijn eerder genoemde artikel over Sofonisba bespreek ik een bijzonder werk dat in Siena zou hangen, een werk waar enige controverse over is: Bernardino Campi schildert Sofonisba Anguissola (afb. 10). Wat we zien is dat Sofonisba Anguissola wordt geschilderd door haar vroegere leraar Bernardino Campi. Campi beeldt haar groter af dan zichzelf. Beiden kijken de toeschouwer aan. Over wie de maker is van dit werk zijn de meningen verdeeld: is het de leermeester Bernardino Campi of is het Sofonisba Anguissola zelf?
Afb. 10. Sofonisba Anguissola (toegeschr.), Bernardino Campi schildert Sofonisba Anguissola, ca. 1558/9, olieverf op doek, 108 x 106 cm, Siena Pinacoteca Nazionale (afbeelding overgenomen uit het boek van Michael W. Cole, zie geraadpleegde literatuur).
In eerste instantie ben je geneigd te denken dat het Campi moet zijn die Sofonisba schildert. Je ziet hem immers als de maker van dit portret. Maar waarom zou hij dit pas in 1559 doen, als hij al tien jaar weg is uit Cremona, de stad waar ook Sofonisba vandaan komt en waar zij zijn leerlinge was? Hij werkte in 1558/9 al lange tijd in Milaan en Sofonisba was allang zijn leerling niet meer? En waarom schildert hij Sofonisba groot en zichzelf kleiner? Meestal is dat andersom bij zelfportretten van kunstenaars. Het werk lijkt qua stijl en penseelstreek ook sterk op ander werk van Sofonisba en wordt mede daarom ook nu toegeschreven aan Sofonisba zelf. Waarschijnlijk heeft ze haar leermeester uit haar herinnering geschilderd of aan de hand van een portret van hem.
Het schilderij is misschien wel een hommage aan haar leraar maar dan wel met een twist. Door zichzelf zo groot af te beelden, stijgt ze boven hem uit wat in werkelijkheid ook is gebeurd. Mogelijk diende Sofonisba de renaissanceopvatting dat creatie automatisch gezien werd als inherent mannelijk, van repliek: zijzelf - een vrouw - is hier de schepper.
Terug naar mijn verblijf in Florence en mijn zoektocht. Want ik krijg plotsklaps een idee: dit prachtige werk is in Siena en daar ben ik heel dichtbij. Ik pak de trein en spoed mij naar de Pinacoteca Nazionale, waar ik rond 12 uur buiten adem aankom. Het ticketoffice is net dicht terwijl het museum nog een half uur open zou zijn. Gelukkig is er een dame zo aardig om mij te woord te staan en als ik haar vertel waar ik de reis voor maak, blijkt dit werk niet in de Pinacoteca Nazionale te zijn maar onderdeel van de Collezione Piccolomini Spannocchi, een kunstcollectie van twee Sienese families, die nu een vaste plek heeft in het iets verder gelegen Santa Maria della Scala, aan het plein tegenover de Duomo. En dat is de hele dag open!
Ik verheug me dan ook om het werk nu in het echt te zien Maar het mag niet zo zijn. Als ik de tentoonstellingsruimte in de Santa Maria della Scala binnenstap, zie ik meteen rechts voor me op een paneel een schamel A4-tje (afb. 11, 12). Het werk is uitgeleend voor een tentoonstelling in Denemarken! Ik ga onverrichter zake terug naar Florence.
Afb. 11. Het A-4-tje met de boodschap dat het werk is uitgeleend
Eenmaal terug in Nederland komt het goede nieuws. Ik krijg de nieuwsbrief van het Rijksmuseum Twente, dat in Enschede huist en in 2022 zo’n mooie tentoonstelling over Artemisia Gentileschi organiseerde. De tentoonstelling uit Denemarken - en dit wil ik mijn lezers graag vertellen - is vanaf 11 februari a.s. in het Rijksmuseum Twente te bewonderen En dat is geweldig nieuws! Ga hier vooral naar toe want je hebt een primeur: het is de allereerste keer dan zoveel werken van deze zestiende-eeuwse kunstenares uit het Italiaanse Cremona in een Nederlands museum te zien zijn. Nog een tip: let vooral ook op de extra activiteiten die door het museum georganiseerd gaan worden. Daar is dit museum erg goed in, getuige de prachtige middag bij de tentoonstelling over Artemisia Gentileschi, over vrouwelijke componisten uit haar tijd, inclusief concert. En wat verheug ik me om Sofonisba’s prachtige werk Bernardino Campi schildert Sofonisba Anguissola uit 1558/9 in het echt te kunnen zien. Wie weet kom ik je in Enschede tegen!
—————————————————————
Verantwoording afbeeldingen:
Coverfoto:
https://en.wikipedia.org/wiki/Allegory_of_Inclination, detail
Afb. 3. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0f/Casa_buonarroti%2C_galleria%2C_01.JPG
Afb. 5. https://mail.google.com/mail/u/0/#search/restoration+conversations/FMfcgzGqQvxkkKXzBFsmMbhQRZnCtzMM
Afb. 6. https://news.artnet.com/art-world/artemisia-gentileschi-censored-nudity-restoration-project-2191429
Afb. 7 en 8: https://www.youtube.com/watch?v=wMtAvb0vIy8
Afb. 10. Michael W. Cole, Sofonisba’s lessons. A Renaissance Artist and her Work, Princeton: Princeton university Press, 2019, 307 pp.
De overige foto’s zijn gemaakt door de auteur.
