Rome aan de Limburgse Geul: De Romeinse Katakomben in Valkenburg
Heb je altijd al een bezoek willen brengen aan de catacomben in Rome? Dan hoef je niet ver meer te reizen. Je kunt een kopie van delen van deze catacomben bezoeken in de mergelgrotten van Valkenburg. ‘Wát’, zul je denken. Ja, dat dacht ik ook. Lees hieronder het bijzondere verhaal over het initiatief van de zoon van een katholieke textielfabrikant uit Tilburg, Jan Diepen (1872-1930).
Tijdens de rondleiding in het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg met gids Peter
De familie Diepen is een van de belangrijkste Brabantse fabrikantenfamilies van de in de negentiende eeuw opbloeiende textielindustrie, met Tilburg als centrum. Vergelijk ze met het textielgeslacht Van Heek in Twente. Verschillende generaties Diepen beheren vanaf 1808 het fabriekscomplex in de wijk Korvel. Het zijn telgen uit dit geslacht die in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw op kerkelijk en wereldlijk niveau invloedrijke functies bekleden. De firma Diepen is vooral groot geworden in wollenstoffen, meer speciaal het uniformlaken, dat dan op grote schaal wordt geëxporteerd. Daar is goed aan verdiend en zo is er aan het begin van de twintigste eeuw sprake van een groot familiekapitaal.
Jan Diepen (foto publicatie Paul Post, p. 12)
De vader van Jan, Armand Diepen (1844-1895), naast firmant ook econoom en socioloog, krijgt met zijn vrouw Leonie Bareel (1844-1926) acht kinderen, waarvan er twee vroegtijdig overlijden. Hij trekt zich aan het einde van zijn leven om gezondheidsredenen meer en meer terug uit het bedrijf en verblijft graag in Villa Alpha aan de Plenkertstraat in Valkenburg, het zomerverblijf van de familie dat in 1880 is gebouwd. Armand koopt er in 1892-1893 heidegrond en bosgrond bij - het Rotspark - en later het verderop gelegen Polverbos. Hij laat een park met slingerende bospaadjes aanleggen met bankjes. Na Armands dood in 1895 neemt oudste zoon Jan, dan 23 jaar, na het verkrijgen van een ‘meerderjarigheidsverklaring’ via Koninklijk Besluit, het roer over. Later komen zijn broers Rudolph en Herman ook in het bedrijf.
Familie Diepen in Tilburg rond 1890: Armand Diepen met zijn vrouw en zes kinderen. Jan Diepen, helemaal rechts (foto publicatie Paul Post, p. 20)
Maar al in 1901 krijgt ook Jan gezondheidsklachten, nu zouden we zeggen ‘klachten van depressieve aard’. In 1908 bij de viering van het eeuwfeest van de fabriek krijgt ‘directeur’ Jan nog een koninklijke onderscheiding maar in 1911 is het klaar en trekt ook hij zich terug uit het bedrijf. Hij verblijft meer en meer in het zomer/buitenverblijf in Valkenburg waar hij uiteindelijk ook gaat wonen. Zijn broer Karel verhuist met zijn vrouw ook naar Valkenburg en koopt aan de Plenkertstraat de Villa Rozenheuvel, vlakbij wat later de Romeinse Katakomben gaan worden. Ze leven van het familiekapitaal en gaan op in hun hobby’s: Jan gaat zich verdiepen in economie en archeologie en Karel promoveert uiteindelijk in Amsterdam in de rechtswetenschappen.
Replica in het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg van een fresco in een grafkamer van de Domitilla-catacombe in Rome (eind 4de eeuw), Jezus geeft onderricht aan de apostelen
Jan - zeer goed katholiek - wordt gegrepen door de Romeinse onderaardse christelijke begraafplaatsen, de catacomben van Rome. Waarschijnlijk onder invloed van het boekje Geschiedenis en getuigenis der Katakomben in Rome, geschreven door pater Lambertus Hagen, een redemptorist uit het nabijgelegen Wittem. Dit boekje staat model voor een in die tijd uiterst populair genre over het christendom in de eerste eeuwen in Rome, levendig geschreven, met de nadruk op de eerste christenen die door hun overtuiging vervolgd, gedood en tot martelaren worden verheven en daarmee tot geloofsvoorbeeld. De Romeinse catacomben spelen in die periode van vervolging een belangrijke rol.
Replica (Balducci, 1910?) in het Museum Romeinse Katakomben un Valkenburg van het beeld van Stefano Maderno Caecilia uit 1599. Caecilia is een van Rome’s belangrijkste martelaren. In haar nek zijn de wonden zichtbaar die met het executiezwaard zijn toegebracht, zie hieronder
Dit gedachtengoed wordt gedeeld in hun rijke netwerk. Er waart als reactie op de snelle moderniseringsprocessen in Europa een ware ‘catacombenromantiek’ rond. Tussen 1850 en 1910 verschijnen in Europa ook diverse romans en films over dit onderwerp, waarin de vroege kerk wordt gepresenteerd als de ideale oerversie van het christelijk leven. Overigens is lang gedacht dat de christenen zich in de Romeinse catacomben konden terugtrekken van de vijandige en gevaarlijke ‘heidense’ sferen in de stad. Dit is inmiddels achterhaald. In de catacomben viel niet te leven in de geur van ontbindende lijken.
De christelijke archeologie maakt in Europa na de eerste ontdekkingsgolf in Rome vanaf c. 1850 een sterk bloei door als wetenschappelijke interessegebied. De eerste golf begint rond 1600, wanneer er zo’n 30 catacomben worden herontdekt. Uitgebreid nieuw onderzoek vindt plaats vanaf 1850. De fascinatie voor de catacomben is nauw verbonden met een brede belangstelling in diezelfde periode voor oude culturen en hun resten in het algemeen. Opgravingen in Pompeii, Herculaneum, Athene en Rome trekken de aandacht.
Replica van de fresco’s in een grafkamer van de Commodilla-catacombe (6de eeuw) in het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg. De grafkamer in Rome is pas in 2025 toegankelijk geworden voor bezoekers!
Er ontstaat een reiscultuur, niet alleen meer aan welgestelden voorbehouden maar nu ook toegankelijk voor een breder publiek. De Romeinse catacomben in Italië zijn een geliefde reisbestemming, samenvallend met de oude traditie van het pelgrimeren naar Rome. In Nederland, dol op rituelen, ontstaan plekken waar deze kunnen worden uitgevoerd: processieparken, dramatisch vormgegeven kruiswegstaties, Lourdeslandschapjes en natuurlijk de grot, plekken voor devotie waar katholieke Nederlanders dol op zijn. De grotten in Valkenburg horen daar ook bij.
Replica van fresco-decoratie uit de Callixtus-catacombe (4de eeuw) in het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg
Jan vat rond 1908 het plan op om in de mergelgroeve onder hun familielandgoed, waar al gangen zijn van een oude steengroeve, een kopie te laten maken van delen van de catacomben in Rome. Zijn broer Karel (1873-1954) steunt hem hierin. Het wordt een project waar de hele familie (zijn moeder, broers en zus) bij betrokken zullen zijn. Na de dood van vader Armand richten zij Maatschappij Het Rotspark op en het is in deze Maatschappij dat op initiatief van Jan het besluit wordt genomen tot het realiseren van een replica van een deel van de Romeinse catacomben. Vanaf dat moment wordt de schrijfwijze ‘katakomben’ als het om de Valkenburgse replica gaat.
Via pater Hagen en een netwerk van contacten gaan deuren open als Jan samen met pater Hagen in 1909 een reis naar Rome maakt. Hij zal zich welkom hebben gevoeld. Er worden ontvangsten georganiseerd en zelfs paus Pius X ontvangt hen op een privé- audiëntie. Van doorslaggevend belang is dat zij direct in contact kunnen treden met de Pauselijke Commissie voor Christelijke Archeologie in Rome, die de catacomben en de collectie christelijke kunst beheert. Het contact verloopt vlot en Jan krijgt alle medewerking. Waarschijnlijk speelt het aanwezige familiekapitaal een grote rol. Dat kapitaal maakte de aanleg mogelijk en Jan zegt de Pauselijke Commissie toe dat een deel van de entree-opbrengsten van het Museum Romeinse Katakomben ter beschikking zal worden gesteld aan Rome voor catacomben-onderzoek. De beroemde Nederlandse katholieke bouwmeester Pierre Cuypers (1827-1921) - dan inmiddels rond de 80 jaar - wordt erbij betrokken. Cuypers heeft ook buitenverblijf in Valkenburg en de families kennen elkaar.
Eerste bestuur van de Katakombenstichting Valkenburg met links Pierre Cuypers, in het midden staand Jan Diepen en rechts naast hem staand broer Karel Diepen. In het midden zittend Charles Ruijs de Beerenbrouck (1842-1926), commissaris van de koningin in Limburg, geen lid van het bestuur maar als erelid aanwezig bij de oprichtingsvergadering in 1913 (foto publicatie Paul Post, p. 20)
En dan gaat het snel. In datzelfde jaar worden delen van een aantal catacomben uitgekozen, opgemeten en geprojecteerd in een gedeelte onder het bospark, even verderop naast de familievilla’s. Vanuit enkele grote, al bestaande gangen wordt een gangenstelsel met grafkamers uitgezet en uitgehakt. Er komt een aparte ingang met een hal en een grote trap om het gangenstelsel te bereiken. Dit gebouwtje is een exacte kopie van het inmiddels gesloopte toegangsgebouwtje tot de catacombe van Marcus en Marcellianus in Rome, dat als ontwerp door Cuypers is nagetekend. Het is een poortgebouwtje in neoklassieke stijl met in het timpaan de tekst Selecta e coemeteriis Romanis (vert. een keuze uit de onderaardse begraafplaatsen van Rome).
Bezoek van Prins Hendrik (vooraan in het midden) aan het Museum Romeinse Katakomben op 16 augustus 1910 (foto publicatie Paul Post, p. 19)
De lange trap naar de ondergrondse gewelven van het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg (foto publicatie Paul Post, p. 15)
Er is weinig bekend over het bouwproces, maar het uithakken moet door een behoorlijk team van bouwvakkers zijn gedaan, waarschijnlijk lokale krachten. Daarnaast zijn decoratieschilders actief, die de fresco’s naar het origineel in de grafkamers en gangen aanbrengen. Daarvoor worden ook ingekleurde kleurenfoto’s gebruikt. De ‘Romeinse sfeer’ moet zoveel als mogelijk worden opgeroepen, daarom worden de wanden donkerder gemaakt, naar voorbeeld van de vulkanische tufsteen in Rome die donkerder is dan de kleur van het mergel in Valkenburg. Bij enkele schilderingen worden schilders uit het atelier van Cuypers in Roermond betrokken, maar voor het grootste deel worden de schilderingen aangebracht door twee schilders die rechtstreeks in dienst zijn van de Maatschappij Het Rotspark van Jan Diepen en zijn familie.
Werkzaamheden in en buiten de steengroeve (foto publicatie Paul Post, p. 13)
Het eerste deel van de Valkenburgse kopie van de catacomben opent op 12 juli 1910. Nagenoeg klaar, gaat het om kopieën van de catacomben van Callixtus, Traso(n) - later blijkt dat deze ruimtes uit een andere catacombe afkomstig zijn, van de Giordani - Pontianus, Petrus en Marcellinus, Priscilla, Cyriaca en Hermes. Uit Rome is een hoge delegatie aanwezig, op kosten van de familie. De dan grote autoriteit op het gebied van de catacomben in Rome en de vroegchristelijke kunst, de Duitser Joseph Wilpert was bij het idee eerst sceptisch maar blijkt bij een bezoek in 1911 onder de indruk is. Hij noemt het project ‘eine grossartige Leistung’ (vert. een grote prestatie). De nieuwe attractie trekt meteen veel publiek, natuurlijk uit katholieke kring maar zeker ook van daarbuiten. De Katakomben zijn alleen met een rondleiding te bezoeken, zoals ook nu nog.
Gipsen replica van marmeren sarcofaag in Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg.
Het project krijgt een uitbreiding die ook verrassend snel klaar is en nog geen twee jaar later, op 2 juli 1912, wordt geopend. Het gaat nu om kopieën van delen van de catacomben van Domitilla, Agnes, Commodilla, Pretextatus, Sebastianus, Valentinus en het Coemetrium Maius. Er is veel persaandacht, nationaal en internationaal. De Romeinse Katakomben in Valkenburg worden nu ondergebracht in een stichting met een adviescommissie.
Plattegrond van de Romeinse Katakomben in Valkenburg, met links de eerste en rechts de tweede fase
In een paar jaar tijd is er een ondergronds complex gerealiseerd - enkele hectaren groot - met replica’s van delen van veertien Romeinse catacomben. In de wanden vele nisgraven (loculi) en booggraven (arcosolia). De gangen geven toegang tot tien grafkamers (cubicula), vaak van rijke families. Op vijftig plekken zijn schilderingen aangebracht. Populair zijn afbeeldingen van bijbelverhalen die ‘redding’ als boodschap hebben. Ook zijn er grafkamers van martelaren waar pelgrims op afkwamen. Die waren in Rome door pausen vaak luxueus bedekt met marmeren wandplaten, schilderingen en grote inscriptieplaten
Replica in marmer van Christus als de Goede Herder. Origineel in Vaticaans Museum, replica in het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg
Jan en Karel Diepen hebben nog meer grootse plannen: Valkenburg zou een centrum moeten worden van studie en documentatie van de christelijke oudheid. Jan werkt aan een bibliotheek, er worden originele en replica’s van vroeg-christelijke kunst in Rome verzameld maar ook vanuit de hele oudheid zoals ook uit Egypte, waarvoor een groot museum zou moeten komen ín de Katakomben. De plannen worden niet meer gerealiseerd waarschijnlijk door de dood van Jan in 1930. Karel sterft in 1954.
Gipsen kopie van marmeren origineel Jezus als leraar. Origineel in Thermenmuseum in Rome, replica in het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg
In de daarop volgende eeuw is er sprake van bloei en neergang. Na de Tweede Wereldoorlog is er nog een tijd van voorspoed en blijven bezoekers in de hoogtijdagen van het Rijke Roomse Leven nog toestromen. De Katakomben zijn een attractie geworden voor een dagje uit. De omslag komt tegen het einde van de jaren zestig. De ontzuiling treedt in. Binnen de internationale en nationale katholieke wereld neemt het belang van en de belangstelling voor de Katakomben af.
Replica in het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg van een Plafondschildering met symbolische weergave van de vier jaargetijden Origineel in de catacombe van Praetextatus in Rome
Het dieptepunt vormen de jaren tachtig. Het bezoekersaantal loopt dramatisch terug en er zijn onvoldoende inkomsten. Zaken worden afgebouwd en de bibliotheek gaat naar Centrum Rolduc in Kerkrade. In de daaropvolgende jaren negentig worden diverse initiatieven ondernomen om weer belangstelling voor de Katakomben te wekken met redelijk lokaal en regionaal succes. Lesbrieven worden gemaakt en het schoolbezoek trekt aan. Een lezingencyclus wordt georganiseerd en er komt een team van zeven gidsen die de rondleidingen verzorgen. In 1989 wordt een vaste bedrijfsleider aangesteld.
De martelaren Felix en Adauctus begeleiden de overleden vrouw Turtura naar de hemelse troon van Maria. Replica van fresco de Catacombe van Commodilla.
Anno nu maken de schoolbezoeken nog steeds een aanzienlijk onderdeel uit van het aantal bezoekers, als didactische appetizer voor hun Rome-reis. In 2010 is het honderdjarig jubileum gevierd met een symposium in Valkenburg. De Katakomben krijgen een koninklijke erepenning en het predicaat ‘geregistreerd museum’. In 2012 wordt het gerestaureerde oude ingangsgebouw geopend en in 2014 wordt een begin gemaakt met een aantal grote restauraties. Vraag blijft hoe de belangstelling voor dit bijzondere museum kan worden vastgehouden. Misschien helpt dit artikel daarbij.
Replica in Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg van grafkamer met loculi (nisgraven) met een frescoschildering Wijzen uit het Oosten (origineel: Domitilla-catacombe Rome)
In oktober 2025 volg ik de rondleiding met een fantastische gids. Ik weet niet wat ik zie en het intrigeert me mateloos. Want hoe bijzonder is het dat het initiatief van één man geleid heeft tot dit bijzonder stukje Romeins-Nederlandse cultuurhistorie, waardoor nú nog dit verhaal over die tijd - het katholieke leven in Zuid-Nederland en haar rituelen aan het begin van de twintigste eeuw - in al haar facetten aan nieuwe generaties doorgegeven kan worden. Voor mij is de waarde van dit misschien wat gedateerd cultuurhistorische monument dan ook met bijzonder respect gekoppeld aan de stichter ervan: Jan Diepen.
De in 2012 gerestaureerde oude ingang, onderdeel van de rondleiding (foto website Romeinse Katacomben)
De huidige ingang
Met dank aan Peter Diepen en Peter van der Pasch.
Meer info en aanvragen rondleiding:
www.romeinsekatakomben.nl
Meer informatie over de catacomben in Rome:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Catacomben_van_Rome
-----------------------------------------------------------------
Literatuur:
Paul Post, Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg aan de Geul. Het verhaal van een unieke kopie, Delft, Uitgeverij Elmar, 2015
Peter van der Pasch, Museum Romeinse Katakomben. Een bijzonder stukje Rome in Valkenburg, in: 17 HERMENEUS 2023, 95,1-1, p. 51-55
Verantwoording fotografie:
Openingsafbeelding:
https://www.tripadvisor.nl/Attraction_Review-g227912-d4318172-Reviews-Roman_Catacombs-Valkenburg_Limburg_Province.html
De overige foto’s zijn gemaakt door auteur tenzij anders aangegeven
