Een verrassende combinatie in drie bedrijven: Jacopo da Pontormo’s Visitazione en Bill Viola’s The Greeting
Videokunstenaar Bill Viola is dood. Op 12 juli 2024 is hij op 73-jarige leeftijd gestorven. Het zal de lezer misschien helemaal niets zeggen maar het bericht over Viola’s dood brengt míj terug naar een ervaring van vijftien jaar geleden, kort voordat ik kunstgeschiedenis ging studeren in 2010. Een verhaal in drie bedrijven.
Eerste bedrijf
Plaats van handeling: museum De Pont in Tilburg. Daar zie ik op een groot scherm een video-installatie, die op de website van het museum als volgt wordt beschreven:
“De video van Viola toont een jonge vrouw en een vrouw van middelbare leeftijd die met elkaar in gesprek zijn. Zij staan prominent op de voorgrond, de achtergrond wordt gevormd door een smalle straat met hoge huizen en in de verte een poort. De architectuur is vaag zichtbaar en alle aandacht ligt op de vrouwen. Zij dragen kleurrijke lange gewaden die door de wind zacht om het lichaam waaien. Hun conversatie is onverstaanbaar en het enige geluid lijkt te worden gevormd door de wind. Uit de gebarentaal van toegestoken handen, aanraking en mimiek kan worden afgeleid dat de twee vrouwen op vriendschappelijke en vertrouwelijke voet met elkaar staan.
Hun gesprek wordt plotseling onderbroken wanneer een derde vrouw in beeld verschijnt. Zij is ook jong en gaat gekleed in een fel oranjerode jurk. Evenals de oudere vrouw draagt zij sandalen. Haar figuur toont dat zij zwanger is. Op haar onverwachte komst volgt een hartelijke begroeting met de oudere vrouw. Zij omhelzen elkaar en de liefdevolle blikken en gebaren getuigen van een bijzondere band tussen deze twee personen. Hun gesprek blijft onverstaanbaar, slechts een gefluister is hoorbaar. Het aanzwellende geluid van de opstekende wind, de wapperende kleding en de intensiteit van de begroeting maken dit moment echter tot het dramatische hoogtepunt van de video. Ook de twee jonge vrouwen begroeten elkaar vervolgens en de conversatie wordt door de drie vrouwen voortgezet. Een zekere rust keert weer en na enige tijd verstommen beeld en geluid en is de video ten einde.”
The Greeting, 1995, video- en geluidsinstallatie, beeld 282 x 241,3 cm, korte impressie. In dit filmpje van 28 seconden op YouTube kun je hier iets van meekrijgen.
Ik blijf kijken en het wordt voor mij een onvergetelijke schoonheidservaring. Die kleuren, die expressie op de gezichten, het uiteenvallen van bewegingen in elkaar opeenvolgende fracties van seconden alsof je iets fileert. Dit is wat kunst teweeg kan brengen: dat het je voor een moment optilt en een onuitwisbare indruk achterlaat. En ik blijk ook nog eens in de gelegenheid te zijn geweest om dit meesterwerk zomaar in eigen land te zien omdat museum De Pont één van de drie video’s die van dit werk op de kunstmarkt kwamen, meteen in 1995 heeft aangekocht. (noot 1)
Over Bill Viola begrijp ik dat hij met kunstenaars Bruce Nauman (1941) en Gary Hill (1951) het medium video tot ontwikkeling heeft gebracht. In 1995 neemt hij deel aan de 46e Biënnale in Venetië. Daarvoor maakt hij de serie Buried Secrets waartoe ook dit werk - The Greeting - behoort. Het werk blijkt geïnspireerd op de Visitazione (1528-1529), een werk van de zestiende-eeuwse Florentijnse kunstschilder Jacopo da Pontormo (1494-1556), een tijdgenoot van Michelangelo. Het heeft hem wereldberoemd gemaakt. En dit is voor mij de link met Italië.
Bill Viola in 2009
In een interview in 2011 vertelt Bill Viola hoe hij tot dit werk kwam. Dat hij in zijn vroege twintiger jaren achttien maanden in Florence verblijft, geïnteresseerd raakt in de kunstgeschiedenis en met name in die van de renaissance. Zo ontdekt hij het werk van Jacopo da Pontormo in de Chiesa di Santa Felicità aldaar. Hij raakt gefascineerd door de manier waarop Pontormo zijn figuren vorm geeft, langgerekt en vaak gedraaid, en Pontormo’s kleurenpalet ervaart hij als ongelooflijk bijzonder, bijna surrealistisch, bijna als een LSD-trip. Hij gaat op zoek naar meer werk van de schilder, zomaar, niet met een speciale bedoeling.
Viola vertelt:
“Ik reed op een dag naar mijn studio en stopte voor een verkeerslicht. Terwijl ik wachtte, zag ik op een hoek aan de overkant van de straat drie vrouwen elkaar ontmoeten. Het was erg winderig, hun jurken wapperden omhoog en er waaide bladeren door de lucht. Het stoplicht ging op groen, ik reed door en dacht er niet meer aan. Ik kom bij de studio, loop naar binnen en het eerste wat ik zie is een kleurenfoto die ik had gekopieerd van Pontormo’s Visitazione en het was daar, op dat moment, dat ik zag wat ik zojuist op de hoek van die straat had gezien: de ontmoeting van die vrouwen. Ik werd er helemaal opgewonden van en bijna tegen mijn wil in begon ik een video te maken met dit vroeg zestiende-eeuwse Italiaanse werk voor ogen. Toen het klaar was, was ik er niet eens meteen dol op en toen iedereen op de Biënnale zo enthousiast reageerde, was ik echt verbaasd.” (noot 2)
Jacopo da Pontormo, Visitazione, c. 1528-1530, olieverf op doek, 202×156 cm, Carmignano, Pieve di Santi Michele e Francesco
De Visitazione, een veel geschilderd onderwerp uit de oude beeldende kunst, laat het moment zien dat Maria aan haar veel oudere nicht Elisabeth vertelt dat ze in verwachting is (Lucas 1:36-56). Ze zijn allebei heel blij want Elisabeth blijkt ook zwanger te zijn, nadat zij haar leven lang onvruchtbaar was gebleven. Haar kind wordt Johannes de Doper.
Tweede bedrijf
Als ik in 2010 kunstgeschiedenis ga studeren aan de Universiteit Leiden gaan we in het derde jaar - 2013 - voor acht dagen op excursie naar Florence. Er openbaart zich bij mij al een grote liefde voor de vroegmoderne tijd in Italië - het einde van de middeleeuwen via de opkomst van het humanisme naar de renaissance - dus ik ben helemaal klaar voor deze trip. Ondergedompeld in de bijzondere architectuur en met meesterwerken in elke kerk, bezoeken we ook de Chiesa di Santa Felicità. De kerk ligt aan een pleintje met de zelfde naam, in het hart van de stad, vlak bij de beroemde Ponte Vecchio in de richting van het Palazzo Pitti.
De Chiesa di Santa Felicità in Florence
In de kerk staan we meteen om de hoek voor het hek van de Capella Capponi oog in oog met een beroemd en prachtig gerestaureerd paneel van Jacopo da Pontormo, de Kruisafname (c. 1525-1528). Als je een muntje in een apparaat gooit, wordt het schilderij wonderschoon verlicht.
De kapel is eerder in opdracht van Bartolomeo Barbadori als familiekapel ontworpen door de beroemde Florentijnse architect Filippo Brunelleschi (1377-1446) en was in 1420 klaar. Het is nu het oudste overgebleven werk van Brunelleschi, die ook de koepel van de dom van Florence ontwierp. De kapel ging over naar een andere familie, de Paganelli’s, om vervolgens te worden doorverkocht aan de familie Cappioni en het is een lid van die familie, Ludovico Cappioni, die Pontormo vraagt de kapel opnieuw te decoreren. En zo kwam hier rond 1525 de Kruisafname.
Capella Capponi in de Chiesa di Santa Felicità, Florence
Jacopo da Pontormo, Kruisafname, 1525-1528, olieverf op paneel, 313 x 192 cm, Florence, Chiesa di Santa Felicità, Capponikapel
Het is mijn eerste kennismaking met een werk van deze schilder in het echt. Pontormo wordt geschaard onder het maniërisme, een kunststroming tussen de renaissance en de barok. Maniëristen zouden slaafse navolgers zijn - kopiisten - van Michelangelo en Raphael maar die visie is inmiddels bijgesteld: de verbeeldingskracht van de maniëristen wordt nu veel meer gezien als een uiting van een voor die tijd nieuw schoonheidsideaal, met een accent op gratie en lichtheid.
De Kruisafname laat een wonderlijke kronkeling van lichamen en gezichtsuitdrukkingen van schrik, ongeloof en diep verdriet zien. Het werk heeft ook een opvallend palet van pastelkleuren in diverse tinten die door de wijze waarop het licht op de kleding van de personages valt bijna licht lijken te geven. En dat alles rond een treurig thema: het dode lichaam van Christus dat van het kruis is afgenomen. Het werk slaat in de eigen tijd in als een bom en wordt gezien als het begin van een nieuw tijdperk in de schilderkunst. Ik geniet van dit uitzonderlijke werk, maar vraag me tegelijk wel één ding af: waar komt die vreemde roze kleur vandaan op de rug en arm van de figuur middenonder? (noot 3)
Derde bedrijf
En dan ben ik van half september tot en met half november 2024 in de gelukkig omstandigheid om een tijdje in Florence te mogen wonen. Met het bericht over de dood van Bill Viola in het achterhoofd, wat me maar niet loslaat, wil ik nu eindelijk wel eens de originele Visitazione van Pontormo zien. Het is niet in Florence maar hangt in een kerk in Carmignano, een dorp zo’n dertig kilometer buiten Florence, in situ of te wel op de plek waar het ook werkelijk voor is gemaakt. Ik zit al bijna in de bus wanneer ik me bedenk om toch nog even te kijken of de kerk in Carmigniano wel open is. Wat een geluk dat ik die tegenwoordigheid van geest heb want … het werk is er nu niet.
De kerk wordt gerestaureerd en verschillende besturen van verschillende locaties in de buurt blijken te hebben geruzied over de plek waar de Visitazione tijdelijk gehuisvest mag worden. Het is een publiekstrekker en die wil iedereen wel hebben. Het wordt de Villa Medicea in het plaatsje Poggio a Caiano, tien kilometer dichter bij Florence. Nu wil ik die villa ook al erg lang graag bezoeken, dus dit worden twee vliegen in één klap en ik word niet teleurgesteld. De toegang is gratis maar ik moet wel van te voren reserveren voor de rondleiding - je kunt er niet zomaar naar binnen. Na vijf kwartier in een blauwe bus - deze buskleur is gereserveerd voor bestemmingen buiten de stad - zie ik de muren van de villa. Daarachter liggen verschillende tuinen en torent de villa hoog boven alles uit.
De muur rondom de Villa Medicea in Poggio a Caiano
De toegang naar de tuin van de Villa Medicea, met het affiche dat aangeeft dat daar de Visitazione van Pontormo te zien is
De Villa Medicea, Poggio a Caiano
Na de hal kom je in een heus theater met podium.
De daarop volgende zaal is in de negentiende eeuw omgetoverd tot speelzaal. De schilderingen zijn in 1865 aangebracht.
Detail van de plafondschildering uit de negentiende eeuw, kijk eens naar dat soort van een baldakijn, wonderlijk toch?
Op de eerste verdieping maakt de Leo X-zaal - een Medici-paus - een enorme indruk. Oorspronkelijk was dit een binnenplaats die in 1485 wordt overkapt door bouwmeester Giuliano Sangallo en verluchtigd met fresco’s geschilderd in de vijftiende eeuw door onder meer Jacopo da Pontormo, Andrea del Sarto en Allessandro Allori.
De zaal waar de Visitazione van Pontormo hangt
Het schilderij zelf
En daar hangt ie dan. Ik ben er stil van en zelfs licht ontroerd. Het werk is werkelijk prachtig. Het is groter dan ik dacht en die gezichtsuitdrukkingen zijn zo scherp en bijzonder. Pontormo schildert een warme emotievolle ontmoeting waar de kleuren vanaf spatten. Ik lees dat Pontormo dit werk schildert voor de kapel van de Pinadori - een familie van rijke anti-Medici-apothekers - in de parochiekerk van Carmignano. Het is nooit door kunstenaarsbiograaf Vasari beschreven, maar is onder de aandacht gekomen dankzij een toeschrijving in 1924 door de Italiaanse kunsthistoricus Carlo Gamba (1870-1963). Uit de testamentaire bepalingen van Bartolomea del Pugliese, de weduwe van Paolo Pinadori, gedateerd 25 juni 1538, blijkt dat het werk op die datum al was uitgevoerd en bestemd was voor het familiealtaar in de Pieve di Carmignano. De dood van Paolo Pinadori in 1526 is naar alle waarschijnlijkheid de aanleiding geweest om de familiekapel te renoveren en het altaarstuk in gebruik te nemen. De Pinadori’s zijn als apothekers ook leveranciers van kleurstoffen voor kunstenaars en hebben Pontormo waarschijnlijk leren kennen via Ludovico Capponi, de opdrachtgever van de Kruisafname in de Santa Felicità in Florence.
Bij de restauratie ter gelegenheid van de tentoonstelling Pontormo en Rosso. Divergenti vie della “Maniera” in Florence, in het Palazzo Strozzi in 2014,is de datering bevestigd en zijn de levendige, oorspronkelijke kleuren hersteld. “In de Visitatie bereiken de eigenaardigheden van Pontormo's stijl een absoluut hoogtepunt, waardoor het tot vandaag de dag nog steeds fascineert en ontroert,” staat er nu bij het schilderij geschreven. Bill Viola schreef in 2013 een opdracht aan de grote Florentijnse meester met de ontroerende slotwoorden: "met dankbaarheid en respect".
Mijn queeste is volbracht en hoe, een cadeautje!
Noot 1
Ik heb het even nagevraagd: het werk The Greeting van Bill Viola is nu in museum De Pont in Tilburg op zaal te bewonderen. Gaat dat zien!
Noot 2
This interview was published on the occasion of the publication When a Painting Moves…Something Must be Rotten!, Selene Wendt and Paco Barragán (Editors). Milan: Edizione CHARTA, April 2011, pp. 31-35.
http://artpulsemagazine.com/interview-with-bill-viola
Interview uit april 2011, opnieuw uitgebracht in 2024
Noot 3
Kunsthistoricus Bert-Jaap Koops schreef mij na publicatie het antwoord op mijn vraag over de wel erg roze kleur op de rug van de man op de Kruisafname van Pontormo: “Het simpele antwoord is, denk ik, dat het de kleur is van een zeer nauwsluitend hemd (een soort wetsuit dat je vaker op schilderijen uit deze periode ziet, bij [Luca] Signorelli denk ik bijvoorbeeld), Op jouw afbeelding kun je het niet zo goed zien maar de Wikipedia-versie toont een roze hemd waarvan je net een blauw randje onder de kraag ziet uitkomen en waar de mouw ophoudt net onder de elleboog. De roze kleur zal dan gekozen zijn voor balans in kleur en tonaliteit.” Dat hemd klopt, zie ik, als je het beeld sterk uitvergroot. Mysterie opgelost, dank je wel, Bert-Jaap!
Verantwoording afbeeldingen in volgorde van de tekst:
Openingsbeeld
https://www.paulverheijen.nl/pontormo-viola-visitatie-greeting.php
Afb. Bill Viola
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/52/BillViola.jpg
Afb. Visitazione
https://www.arteworld.it/visitazione-carmignano-pontormo/
Afb. Capella Capponi
https://www.friendsofflorence.org/projects/cappella-capponi-restoration-project-church-santa-felicita-florence-pontormo/
Afb. Kruisafname van Pontormo
https://www.maartenonline.nl/kunst-met-sis-verrast-en-ontroerd/
Diverse afbeeldingen van de Villa Medicea van buiten en van binnen: foto’s auteur.
