De Franse kunstenaar Édouard Vuillard (1868-1940), een goed bewaard geheim
It happens to be - vind ik een mooiere start dan ‘het is toevallig zo’- dat ik een schoonzus heb met Amerikaanse roots, die kunstenaarsbiograaf is: Julia Frey. Vanuit kunsthistorisch oogpunt ben ik daar wel een beetje trots op. Ver voordat ik serieus met de kunstgeschiedenis bezig ging, deed zij dat al. Zij studeerde Franse literatuur, was o.a. professor in Frans en Kunstgeschiedenis aan de University van Colorado in de Verenigde Staten en was gespecialiseerd in de negentiende- en twintigste-eeuwse artistieke cultuur in Frankrijk.
“Julia Frey gebruikte 45 dagboeken en twee schetsboeken van Vuillard om tot het verhaal te komen.”,,
Volgens mijn zwager is zij een expert in het lezen van oude Franse teksten en zo dook zij in Parijs de archieven in, met als resultaat een lijvige biografie over Toulouse Lautrec in 1994 (gereviseerde herdruk 2006). Dit maakte haar meteen tot dé kenner van Lautrec. En nu ligt er vers van de pers weer een lijvig boek over de voor mij tot nu toe - en volgens mij ook in Nederland - behoorlijk onbekende Éduard Vuillard (1868-1940), Venus betrayed, The private life of Éduard Vuillard. Ik mocht een presentexemplaar ontvangen met de belofte dat ik er in Nederland aandacht aan zou besteden. Bij deze.
Het boek is prachtig vorm gegeven: 422 pagina’s en maar liefst 260! afbeeldingen, grotendeels in kleur. Samen met de vlotte pen is dit boek een genot om te lezen en dit zeg ik niet omdat het hier om familie gaat. Bij de Bibliothèque de France in Parijs liggen 45 ‘journals’ - dagboeken - van Vuillard in depot, waaronder twee schetsboekjes, die Julia Frey gebruikte om tot haar verhaal te komen, naast foto’s, verslagen van tijdgenoten, brieven, tekeningen en vooral zijn schilderijen. Het boek is nadrukkelijk een biografie en geen kunsthistorische monografie. De afbeeldingen van zijn werk staan dan ook niet in een chronologische volgorde maar zijn ondersteunend aan het biografische verhaal. Om zicht te krijgen op de stilistische ontwikkeling van Vuillard is enig doorbladeren van het boek wel noodzakelijk.
Afb. 3 (54) De jurk met het wijnbladerenmotief, 1891, olieverf op doek, 38 x 46 cm. Sao Paolo, Musée d’Arte
Vuillard maakt zijn ontwikkeling tot kunstenaar door aan het eind van de negentiende eeuw en de eerste veertig jaar van de twintigste eeuw, die enorm fascinerende tijd van industriële ontwikkeling en opkomend socialisme, van wereldlijke politieke onrust en (de aanloop naar) oorlogen. De oude orde staat te schudden op zijn grondvesten, de nieuwe moet nog worden uitgevonden. Op zijn elfde gaat hij met een beurs naar het Lycée Condorcet in Parijs. Oud-studenten, onder wie illusteren - zoals Jean Cocteau en Marcel Proust (schrijvers), Thadée Natanson (o.a. kunstverzamelaar en -criticus) en Toulouse Lautrec (schilder) - zullen van grote invloed zijn op zijn artistieke ontwikkeling. Vuillard wordt driemaal geweigerd bij de École des Beaux Arts maar geeft niet op.
Hij gaat lessen nemen aan de private Académie Julian waar hij bevriend raakt met de kunstenaars Pierre Bonnard, Paul Ranson en Félix Vallotton. Uiteindelijk wordt hij toegelaten tot de École, die hij na een paar jaar toch weer verlaat ten gunste van de Académie Julian. Artistiek maakt hij aan het begin een uitstap naar de post-impressionistische Nablisbeweging en gaat werken in die stijl, maar allengs ontwikkelt hij een geheel eigen signatuur. Met grote stappen door zijn oeuvre heen lopend, zou je kunnen zeggen dat hij twee stijlen ontwikkelt: een meer vloeiende, niet zo gedefinieerde stijl voor de meer privé-onderwerpen, vooral ook aan het begin van zijn artistieke loopbaan, en een heel precieze stijl voor zijn publieke onderwerpen, vooral in zijn latere werk.
“Vuillard wordt driemaal geweigerd bij de École des Beaux Arts maar geeft niet op”
Hij maakt kennis met vele invloedrijke mensen, onder wie uitgevers, galeriehouders en opdrachtgevers, die soms ook vrienden worden. Weer later in zijn artistieke loopbaan wordt hij in Frankrijk beroemd en in 1938 - twee jaar voor zijn dood - gekozen tot lid van de prestigieuze Académie des Beaux-Arts. Hij sterft op 21 juni 1940, het eerste oorlogsjaar van WO II, 72 jaar oud, laat een enorm oeuvre na dat verspreid over de wereld in musea is te zien en dat vooral ook onderdeel is van vele privé-collecties. Dat laatste maakt dit boek met zijn vele afbeeldingen zo waardevol: het is als een tentoonstelling die in deze volledigheid nooit vertoond zal worden.
Afb. 4 (49) De naaisters, 1891, olieverf op doek, 147.5 x 57.5 cm, privécollectie
Afb. 5 (115) Moeder en dochter aan de tafel, 1891-92, olieverf op paneel, 37.5 x 27 cm., privécollectie
Afb. 6 (97) De leerling-naaister, 1891-92, olieverf op karton, 21.3 x 19.4 cm., privécollectie
Afb. 7 (114) Madame Vuillard’s naaistudio, 1892, olieverf op doek, 24 x 34 cm., privécollectie
Afb. 8 (56) De winkel van de naaister (paneel 2 van de Demarais decoraties, ook bekend als De kleding passend maken), 1892, olieverf op doek, 48 x 117 cm., privécollectie
Afb. 9 (141) De dame in het blauw (Bij de Ransons’), 1895, olieverf op karton, 49 x 58 cm., privécollectie
Vuillard groeit vanaf zijn negende jaar op in Parijs in een katholiek gezin met drie kinderen. Een voor hem heel belangrijke gebeurtenis in zijn leven is de vroege dood van zijn vader, Vuillard is dan vijftien. Zijn broer woonde al niet meer thuis en dat maakte Édouard tot de enige man in een huis vol vrouwen: zijn moeder, zijn zus, zijn grootmoeder en de vele Parijse dames die klant waren in zijn moeders naaiatelier, een korsetterie. De ervaring van al dat damesbezoek - om een korset aan te laten meten en te passen - is volgens Julia Frey, mogelijk onbewust, een belangrijke invloed in zijn werk geweest. Doordat hij door vrouwen omringd was, werden zij zijn onderwerp. Frey noemt zijn werk dan ook hoogst autobiografisch.
Hij vertrouwt voor inspiratie bovenal op zijn herinneringen, citeert zij Vuillard. Hij portretteert zijn eigen privé en intieme wereld: zijn activiteiten, zijn vrienden en familie, de plekken waar hij woonde, liefhad en speelde. Als jongen met een ontluikende seksualiteit zag hij veel binnen de vier muren van het huis, als een bespieder, van achter een kamerscherm, als een voyeur van intieme taferelen. Deze sfeer zie je terug in zijn werk.
“Hij was ’s nachts vaak op pad en doolde door de stad, starend door ramen, op zoek naar romantisch plezier en afleiding”
Zijn moeder, zus en grootmoeder en de naaisters en klanten figureren vaak in zijn werk, zeker in het begin. Die taferelen krijgen daardoor een intieme en soms wat claustrofobische indruk. Volgens Frey is dat voyeurisme een onderdeel van zijn persoonlijkheid. Hij was ’s nachts vaak op pad en doolde door de stad, starend door ramen, op zoek naar romantisch plezier en afleiding.
Het was geen man van ferme beslissingen en keuzes. Daar had hij wel last van en dat leverde dan weer een aantekening vol frustratie op in zijn dagboek. Hij blijft zijn leven lang bij zijn moeder wonen met uitstapjes, soms van meerdere weken, naar bijvoorbeeld een landgoed in de campagne van één van zijn minnaressen, die soms ook zijn mecenas was. Nooit heeft hij kunnen besluiten tot een huwelijk. Een gelukkig man? Uit zijn dagboeken blijkt dat niet. Maar, en hier spreek ik weer even zelf: wat een begenadigd kunstenaar en wat een enorme ontwikkeling in zijn werk, levend in interessante tijden en met interessante mensen.
Afb. 10 (193) Jos en Lucie Hessel in de kleine salon, Rue de Rivoli, c. 1903, olieverf op karton, 34 x 60 cm., New York, Metropolitan Museum of Art (het echtpaar Hessels brachten hem in de kringen van de rijken, Lucie werd zijn minnares)
Afb. 11 (204) Marcelle Aron (Madame Tristan Bernard), 1913/1914, lijmverf op doek, 181.3 x 156.5 cm., Museum of fine art Houston
Afb. 12 (232) Madeleine Descorps en haar zoon Bernard, 1920, lijmverf op papier, 110 x 70 cm., privécollectie
Afb. 13 (227) Gravin Lanskoy, 1934-35, olieverf op doek, 81 x 88 cm., privécollectie
De vele vrouwen in - vooral - zijn vroegere werk worden niet altijd op hun voordeligst afgebeeld, voldoend aan de idealen van de godin van de schoonheid, Venus, een ideaal waar in de schilderkunst vanaf de renaissance naar gestreefd wordt. Daarnaar verwijst de titel van Frey’s boek: Venus betrayed. Verraadt Vuillard Venus, of verraadt Venus Vuillard, vraagt Julia Frey zich af. Om deze vraag te beantwoorden kijkt zij met een kritisch oog naar werk en bronnen, en maakt zij met dit boek de mens achter de kunstenaar Édouard Vuillard zichtbaar.
*de afbeeldingen staan hier in chronologische volgorde met tussen haakjes het nummer van de afbeeldingen in het boek.
Venus Betrayed
Julia Frey, Venus betrayed. The private world of Édouard Vuillard, London, Reaktion Books, 2019, 422 p, 260 ill., 188 in colour, hardcover, Euro 57,95.
