Body Language - het lichaam in de middeleeuwse kunst!

Welkom in de wondere wereld van de middeleeuwse mens. Dat is de kern van de bijzondere tentoonstelling met de titel Body Language. Het lichaam in de middeleeuwse kunst van 25 september 2020 tot en met 17 januari 2021 in het Museum Catharijneconvent in Utrecht. En ik raad ‘m je aan. Waarom? Lees verder!

Tijdens mijn studie volgde ik het werkcollege Het lichaam in de middeleeuwen. Aan de periode waarin ik zo geïnteresseerd ben - de vroegmoderne tijd in Italië - gaan de middeleeuwen immers vooraf. Ik wist er weinig vanaf, dus zou met dit werkcollege mijn kennis over die periode kunnen bijspijkeren. En wel een aardig idee om dat te doen aan de hand van de wijze waarop het lichaam in de kunst toen is afgebeeld, dacht ik.

Ik bleek in een werkgroep te zitten met enthousiaste studenten die daar wél veel over wisten, ze hadden al diverse vakken over de middeleeuwen gevolgd. Met als gevolg dat ik me die eerste bijeenkomst dommer en dommer voelde worden. Maar hoe leuk was die docente: Wendelien van Welie! Hoe krijg je het voor elkaar om de middeleeuwen sexy te maken? Wendelien kan het! Wat was haar presentatie enthousiasmerend en leuk en wat heb ik gelachen! Wat bleek er ook veel te beleven aan die middeleeuwen. Zo kwamen we tijdens de latere presentaties onder andere meer te weten over het schaamhaar op schilderijen uit de middeleeuwen, of sterker nog, het ontbreken daaraan! Je zou zeggen wat een idioot onderwerp, maar het bleek reuze interessant.

Ik vertelde Wendelien na de eerste bijeenkomst dat ik dacht in het verkeerde vak te zitten. “Nee hoor”, zei ze, “wacht maar af. Je zit er zó in.” En qua tijdvak voor het werkstuk mocht ik iets over de grens van het jaar 1500 heengaan - de middeleeuwen worden meestal gesitueerd tussen 500 en 1500 - en ik mocht dus ook een onderwerp uit de zestiende eeuw pakken. Kortom, het is helemaal goed gekomen met mij en dat werkcollege en ik heb een enorm leuk onderzoek mogen doen, waar ik het misschien een andere keer met jullie over wil hebben.

Want wat schetste mijn verbazing toen ik begin oktober op een zaterdagochtend wakker werd met het radioprogramma Max Nieuwsweekend met Mieke van der Wey en Peter de Bie en de stem van mijn enthousiaste docente van toen hoorde. Wat bleek? Wendelien is gastconservator van de tentoonstelling Body Language en natuurlijk heb ik de tentoonstelling meteen bezocht.

Hoe wonderlijk is de wereld van de laatmiddeleeuwse mens. Je moet je er wel even voor openstellen. Wat te denken van een Maria Magdalena, volledig bedekt met haar? En waarom is Maria afgebeeld met een ontblote borst waar het kind Jezus uit drinkt en zit die borst vaak op zo’n vreemd plek? Ook nogal vreemd: Maria die in haar borst knijpt zodat de melk er uit spuit, recht in de mond van een heilige. En waarom is Jezus aan het kruis afgebeeld met zoveel wonden en bloed en wordt dat bloed soms opgevangen in een kelk? Echt vreemd wordt het als de zijdewond van Jezus afgebeeld wordt in de vorm van een vagina. En heiligen die hun eigen afgehakte hoofd dragen. Beetje bizar allemaal, toch?

Toch is daar wel een verklaring voor, want rond het jaar 1300 gebeurt er iets bijzonders. Heel anders dan in de oudheid en de renaissance (afb. 1, 2), waarin het lichaam geïdealiseerd wordt weergegeven, gaat het in deze middeleeuwse kunst niet om de schoonheid van het lichaam, maar om hogere zaken. De afbeeldingen moeten aan de kijker een boodschap afgeven, een boodschap die wij nu nauwelijks meer kennen. Willen we dit begrijpen dan moeten we die boodschap dus leren verstaan.

Afb. 1. Alexandros van Antiochië?, Aphrodite, bekend als de ‘Venus de Milo’, ca. 100 AD, h. 2,02 m, Parijs, Louvre. Voorbeeld van een geïdealiseerd lichaam uit de Griekse oudheid.

Afb. 2. Michelangelo Buonarotti, David, 1501-1504, marmer, h. 517 cm., Florence, Galleria dell’Academia. Voorbeeld van een geïdealiseerd lichaam uit de renaissance naar voorbeeld van beelden uit de oudheid.

Het eerste en tweede gebod op de stenen tafelen van Mozes, zo vertelt ons het Oude Testament, geven aan dat van God geen afbeeldingen gemaakt mochten worden, om afgoderij te voorkomen. Dat maakte van geloven een erg abstracte aangelegenheid. In de latere middeleeuwen komt er vanaf de twaalfde eeuw een beweging op gang die geloven concreter gaat maken. Er komt meer en meer accent te liggen op de menselijkheid van Jezus, Maria en heiligen. Zij worden behalve intermediairs tussen God en de mens personages waarmee de gelovigen zich kunnen identificeren. Kunst helpt, onder invloed van prominente eigentijdse denkers, de personages gestalte te geven, niet alleen als heilige, goddelijk en verheven, maar nu ook als gewone mensen van vlees en bloed.

Zo’n prominente denker is bijvoorbeeld de monnik Bernardus van Clairvaux (1090-1153), de stichter van de Cisterciënzer orde. Die ziet Jezus als een mens want, zo is zijn redenering, als Jezus als mens gestorven is aan het kruis moet hij toch ook wanhoop hebben gevoeld en angst en pijn. Zo ontstaat het beeldmotief van de lijdende Christus aan het kruis, met wonden en bloed (afb. 3). Door de tijd heen wordt dit beeld steeds extremer: meer bloed, diepere wonden, smartelijker blikken. Bedenk dat in die tijd regelmatig de (builen)pest rondwaarde door Europa. Een Jezus afgebeeld met afzichtelijke wonden kon troost geven: zie, ik heb ook wonden, je staat er niet alleen voor, sterker nog: mijn dood verlost jou van zonde en legt de weg naar de hemel open, is de boodschap.

Afb. 3. Geerten tot Sint-Jans, Man van Smarten, 1485-1495, Utrecht, Museum Catharijneconvent

Ook de lichamelijkheid van Maria en de heiligen komt in de late middeleeuwen centraal te staan. Zoals Wendelien van Welie in de begeleidende heldere catalogus duidelijk maakt: “Het lichaam maakt religie uitermate invoelbaar”.

En zo gaan Maria’s borsten ook een rol spelen. Op de tentoonstellingen zijn diverse afbeeldingen te zien van Maria die teder haar tepel tussen haar vingers neemt en deze aanbiedt aan baby Jezus. Deze Maria lactans-figuur - de zogende of met melk voedende maagd - wordt als beeldmotief vanaf de twaalfde eeuw erg populair en zou ontleend kunnen zijn aan de Egyptische godin Isis, die haar zoon Horus voedt (afb. 4).

Afb. 4. Isis geeft haar zoon Horus de borst, Egypte, 332-330 voor Chr., New York, Metropolitan Museum of Art

Opvallend is het dat het hierbij vaak niet gaat om een anatomisch juiste weergave, Maria’s borst zit soms op een wel heel rare plaats op haar lichaam. Maar dit doet de kunstenaar met opzet. De kunstenaar was prima in staat om de borsten anatomisch juist weer te geven, maar daar ging het niet om. Wel, dat door de vreemde plaatsing de aandacht meteen naar de borst toe zou gaan (afb. 5).

Afb. 5. Maria lactans, Frankrijk, tweede helft 14e eeuw, Antwerpen, The Phoebus Collection.
Het lijkt er hier bijna op alsof de borst helemaal los van het lichaam is gekomen en als een bal in Maria’s hand ligt.

Aan de borst van Maria is dan ook niets seksueels en maakte van Maria hét voorbeeld voor het moederschap, een voorbeeld waarmee middeleeuwse moeders zich konden identificeren. Bovendien was het een zeer lichamelijke verwijzing naar de menselijke kant van Jezus. Ook Jezus is afhankelijk van de melk van zijn moeder om in leven te blijven.

Bij de Maria Lactans-prent hieronder hoort een mooi verhaal over de al eerder genoemde Bernardus van Clairvaux. Volgens de legende contempleerde hij in de kathedraal van Speijer bij een afbeelding van de Maria lactans over het gegeven dat Maria maagd is en toch moeder: op de prent zie je de tekst ‘mostra te esse matrem’ (toon uzelf als moeder). Daarop kreeg hij een visioen - dat was vrij gebruikelijk in die tijd - waarin het Mariabeeld tot leven kwam, zei ‘Kijk maar!’, en in haar borst kneep zodat er een straal melk in zijn gezicht spoot. Dit lijkt voor ons om te lachen, maar in de middeleeuwen was dit bloedserieus (afb. 6).

Afb. 6. Monogrammist I.A.M. van Zwolle, Lactatiewonder, ca. 1470-1485, Amsterdam, Rijksmuseum

Maria’s borst staat ook voor genezing. Zo was ook de legende heel populair over Bernardus, die in zijn aanbidding van Maria zó vaak het Ave Maria had gepreveld dat zijn lippen heel droog waren geworden, met diepe kloven. Maria zou, getroffen door zoveel vroomheid, haar melk op zijn lippen hebben gespoten, waarna ze genazen (afb. 7).

Afb. 7. Anoniem, Lactatiewonder, Vlaanderen, 1480, Luik, Le Grand Curtuis (Des musées de la ville de Liège)

En dan Maria Magdalena die soms helemaal bedekt met haar wordt afgebeeld. Dat is een beeld dat door een van de eerste kerkvaders, paus Gregorius de Grote, is bepaald tijdens zijn pausschap van 590-604. In de bijbel wordt Maria Magdalena slechts aangeduid als een vrouw waar Jezus boze geesten uitdrijft (Marcus 16:9) - zij was zondig geweest dus - én als de vrouw die als een van de weinigen Jezus zag na zijn dood (Johannes 20). In de middeleeuwen worstelt men met haar. Wie is zij en waarom is juist zij - nota bene een vrouw én eentje die zondig was geweest - aanwezig bij de meeste intieme momenten van Christus’ leven?

Paus Gregorius lost dit vraagstuk op. Hij houdt in 591 een preek over Jezus die te gast is in het huis van Simon de Farizeeër (Lucas 7: 36-50) waar een vrouw binnenkomt die bekend staat als een zondares. Zij werpt zich huilend aan de voeten van Jezus, zalft deze en droogt ze met haar haren. “Dit is Maria Magdalena”, zegt Gregorius. Deze verwijzing zal een grote invloed hebben op de beeldvorming rond Maria Magdalena. Sindsdien is zij vaak afgebeeld met de kruikje of vaas, waarin zij de olie voor Jezus’ voeten had, en met loshangende haren, waarmee ze niet alleen Christus’ voeten droogde, maar die ook haar zondige lichaam bedekten (afb. 8, 9).

Afb. 8. Veronica-Meester, Maria Magdalena, ca. 1313, Écouis, Collégiale Notre-Dame d’Écouis

Afb. 9. Anoniem, Maria Magdalena, Zwaben, 1480-1490, Aken, Suermondt-Ludwig-Museum. Maria Magdalena bedekt met haar, behalve op haar borsten en knieën.

De moderne devotie, een spirituele beweging binnen de Kerk met nadruk op de persoonlijke geloofsbeleving en in gang gezet door Geert Grote (1340-1384) aan het eind van de veertiende eeuw, geeft een impuls aan het nog meer vereenzelvigen, inleven en invoelen met het leven en lijden van Christus. De wonden van Christus aan het kruis krijgen extra veel aandacht, als symbolen van zijn lijden. Hierover ontstaan allerlei mystieke en vaak complexe theorieën vooral in vrouwelijke religieuze gemeenschappen, zoals kloosters. Zo wordt de wond in Christus’ zij, veroorzaakt door de lans die in de zij gestoken werd om te kijken of hij dood was, een symbool voor de geboorte van een nieuw zondevrije leven. Door de associatie met geboorte wordt de wond ook wel afgebeeld in de vorm van een vagina, tegelijk voor sommige nonnen letterlijk de plaats om Christus binnen te dringen, om dicht bij het hart te zijn van de man die zij zagen als hun bruidegom (afb. 10, 11).

Afb. 10. De zijdewond van Christus, miniatuur in getijdenboek, Vlaanderen en Frankrijk, 1405-1413, Oxford, Bodleian Library. De zijdewond van Christus afgebeeld als vagina met daarin het hart van Christus en zijn vijf wonden (handen, voeten en zijdewond).

In Parijs worden in de eerste helft van de dertiende eeuw de Bibles moralisées gemaakt, rijk verluchtigde platenbijbels met een selectie van bijbelse teksten. Zo wordt in een verluchtiging  de geboorte van Eva (afb. 11, rechts boven) uit een rib van Adam gekoppeld aan een kruisiging (afb. 11, rechtsonder): een vrouw komt tevoorschijn uit de zijdewond van Christus. Zij is Ecclesia, de personificatie van de kerk, wier geboorte hier uitgebeeld wordt. Dit zou terugslaan op een passage in een brief van de apostel Paulus in de bijbel. Ook hier is de zijdewond een plaats voor geboorte: door de kruisdood van Jezus kan Ecclesia - de kerk - ontstaan.

Afb. 11. Schepping van Eva en geboorte van Ecclesia, detail uit de Bible Moralisée, Parijs, 1225-1247, Wenen Östereichische Nationalbibliothek

Van weer een andere orde is de beeldschone, prachtig uitgelichte opstelling van een beeld dat een vrouw voorstelt die haar eigen afgehakte hoofd draagt (afb. 12). Dit type beelden - ze zijn zeldzaam, op de tentoonstelling vind je ook een hele mooie van de Franse heilige Saint-Denis - worden celaforen genoemd, hoofddragende heiligen. Het gaat hier om de heilige Valerie van Limoges. Zij werd onthoofd omdat zij als christelijk meisje weigerde te trouwen met een heidense hertog. Het verhaal gaat dat zij na haar onthoofding haar hoofd oppakte en, ondersteund door twee engelen, naar een abdij buiten de stad liep. Daar liet zij haar hoofd aan bisschop Martialis zien en werd ze in de abdij begraven. Zoveel moed maakte haar enorm populair.

Afb. 12. Heilige Valerie, Nevers, ca. 1475-1500, Parijs, Musée du Louvre

Tot slot: op de tentoonstelling zit Jezus in een nis op een steen met het hoofd in de handen, treurend. De doornenkroon op, dus hij denkt vast aan wat komen gaat. Helemaal gaaf, zonder wonden, eigenlijk a-typisch voor de tentoonstelling, en helemaal naakt. Geslachtloos naakt in de middeleeuwen stond voor onschuld. Adam en Eva waren vóór de zondeval naakt. Naakt drukt naast onschuld ook kwetsbaarheid uit, zoals in dit beeld. Als je er ter plekke bent, heb je de neiging om naast hem te gaan zitten en je arm om hem heen te slaan. Hoe menselijk is Christus hier weergeven. Bijna een modern beeld, en dat al in het jaar 1500!

Afb. 13. Christus op de koude steen, Oost-Nederland, 1500-1520, Utrecht, Museum Catharijneconvent

Kortom: de tentoonstelling staat vol prachtige werken die zicht geven op de geloofsbeleving van de middeleeuwse mens. Ga, verbaas je en onderga wat de middeleeuwse mens in het dagelijks leven bezig hield. Een aanrader!
_______________________________________________________________________

De tentoonstelling praktisch:
Vanaf 20 november gingen de deuren van het Catharijneconvent weer open voor een beperkt aantal bezoekers.  Reserveren is wel verplicht. De mooi vormgegeven catalogus (Euro 29,95) is geschreven door samensteller van de tentoonstelling Wendelien van Welie-Vink zelf en leidt je op een uiterst toegankelijke wijze door de gedachtewereld van de middeleeuwse mens.

Bronnen:
Wendelien van Welie-Vink, Body Language. Het lichaam in de middeleeuwse kunst, Utrecht, Museum Catharijneconvent, 2020, 179 p., catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling).

Body Language, Museummagazine Museum Catharijneconvent, september 2020.
_____________________________________________________________________

Verantwoording foto’s:
De foto’s zijn door auteur gemaakt op de tentoonstelling en vanuit de catalogus. Een tweetal foto’s komt van internet, te weten:

Afb. 1
https://en.wikipedia.org/wiki/Venus_de_Milo#/media/File:Front_views_of_the_Venus_de_Milo.jpg

Afb. 2
https://en.wikipedia.org/wiki/David_(Michelangelo)#/media/File:'David'_by_Michelangelo_Fir_JBU002.jpg