Antonello da Messina’s Virgin Annunciate: Vol schoonheid het nieuwe jaar 2022 in!
Dit beeld kwam ik in een boekwinkel tegen. Het stond op de voorkant van een boek met beelden uit de Italiaanse renaissance. Ik was meteen verkocht. Wat een prachtige weergave van Maria, want die is het natuurlijk. Het lijkt wel modern, eigentijds! Ik kocht het boek en zag dat het een detail was van een groter werk van de Siciliaanse schilder Antonella da Messina (1430-1479): de Virgin Annunciate – vermoedelijk geschilderd in 1476 (afb. 1). Dat is dus bijna 550 jaar geleden! Die blik: ze is er, maar ze is er ook niet. Het lijkt alsof ze niet waarneemt; ze is in gedachten verzonken.
Afb. 1. Antonello da Messina (1430–1479), Virgin Annunciate (ca.1476), olieverf op doek, 45 x 34,5 cm, Palermo, Galleria Regionale della Sicilia di Palazzo Abatellis
Het gaat hier niet om een Maria met het kerstkind op de arm of op de schoot, maar om een evenzo vaak geschilderde Maria die net van aartsengel Gabriël te horen heeft gekregen dat zij - zonder tussenkomst van een man - een bijzonder kind gaat krijgen. Een wonderlijk gegeven. Met de duiding ervan heeft Rome eeuwenlang geworsteld.
Vaak wordt dit tafereel geschilderd mét de aartsengel Gabriël in beeld, wat dan een ‘volle’ annunciatie wordt genoemd (afb. 2). Maar in dit geval is Gabriël niet zichtbaar. Maria is aan het lezen, of misschien wel bidden, en wordt verrast door de komst van Gabriël. Het lijkt erop dat zij hier zijn bijzondere nieuws - de mededeling dat zij een zoon baren zou - aan het verwerken is. Kijk naar haar blik. Die is naar binnen gericht. Het lijkt alsof alles even stilstaat en de innerlijke processor overuren draait. Kijk ook naar haar hand, die iets afhoudends heeft, iets van ongeloof laat zien, van: ‘Ho eens even, wat zeg je me nou, gaat dit over mij?’ Maar tegelijkertijd lijkt het ook of ze er al vrede mee heeft.
Afb. 2. Fra Angelico, Annunciazione, 1433-1434, tempera op paneel, 150 x 180 cm, Cortona, Museo Diocesano, voorbeeld van een ‘volle’ annunciatie
Voor mij is het een werk van pure schoonheid. Het is ook wel vergeleken met de latere Mona Lisa van tijdgenoot Leonardo da Vinci (1452-1519), die hij maakte tussen 1503 en 1506. Hoe heeft deze Antonello da Messina Maria zo bijzonder kunnen weergeven? Wie zou de opdrachtgever zijn geweest en wat voor doel zou hij voor ogen hebben gehad? Wie is het model geweest? Want uiteindelijk was schilderen een aardse zaak: toen vooral een ambacht waarin een kunstenaar het hemelse probeerde te vatten in een tijd waarin religie de boventoon voerde in het dagelijks leven.
Helaas zijn er weinig primaire bronnen over de schilder en moeten we het doen met aannames. Wat we wel weten is dat het werk zich sinds 1906 bevindt in de collectie van de Galleria Regionale in Palermo op Sicilië, nadat het geschonken was door de Cavalière Di Giovanni. De Cavalière had het op zijn beurt weer gekocht van de familie Colluzio uit Palermo, als een werk van Albrecht Dürer. Dat bleek een misvatting. In de negentiende eeuw is het uiteindelijk toegeschreven aan Antonello da Messina en nu wordt het beschouwd als een van zijn beste werken.
Zijn model voor de Virgin Annunciate is een eenvoudig donker ogend mediterraan meisje of jonge vrouw. De hoofddoek die zij draagt, lijkt gemaakt van zware stof; de stof valt in maar weinig plooien naar beneden uiteen. Zij houdt haar hoofddoek lichtjes vast. Het werk is niet groot. Schilderijen van dit formaat met een religieus onderwerp werden vaak gebruikt voor privédevotie en hingen in de eigen privévertrekken, bijvoorbeeld in een slaapkamer waar de opdrachtgever dagelijks op zijn of haar knieën voor het schilderij gebeden kon opzeggen, hier dus voor Maria.
Antonello da Messina zou het werk in Venetië hebben geschilderd, waar hij op latere leeftijd kort werkte, in een combinatie van olieverf en tempera (verf op basis van ei en water). Een andere versie van het verhaal is dat hij het in zijn atelier in Messina zou hebben afgemaakt na terugkomst uit Venetië. Het werk is helaas bij een restauratie slecht schoongemaakt, waardoor het blauw van Maria’s hoofddoek er niet meer goed uitziet.
Kunstenaarsbiograaf Giorgio Vasari (1511-1574 ) spreekt in zijn Vite de' più eccellenti architetti, pittori, et scultori italiani, da Cimabue insino a' tempi nostri (De levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten, van Cimabue tot onze tijd) over Antonello da Messina en dicht hem de komst van de olieverftechniek naar Italië toe. Antonello zou die van Jan van Eyck hebben geleerd toen hij Van Eyck opzocht in Brugge, en Vasari prijst hem daar uitbundig voor. Maar dit verhaal blijkt een fabel. De olieverftechniek ontwikkelde zich al vanaf de vijfde eeuw in Azië en kwam van daar naar Europa. Toch heeft dit verhaal tot in de twintigste eeuw standgehouden.
Antonello startte zijn werkzame leven in Messina op Sicilië. Messina was in zijn tijd een bloeiende havenstad met veel reuring. Hij vertrok al snel naar het vasteland om in Napels les te nemen in olieverftechniek. Zijn leermeester was Colantonio Niccolò Antonio (ca. 1420 -1460). Antonio werkte in de stijl van het noorden van Europa: de stijl met het realisme en de detaillering van de Vlaamse schilders zoals Jan van Eyck (1390-1441) en Petrus Christus (1410-1475) - de grote favorieten –, Rogier van der Weyden (1399/1400-1464) en Hans Memling (1430-1494, afb. 4, 5, 6, 7, 8). Hun werken waren in de vijftiende eeuw zeer populair geworden bij de elite in het zuiden van Italië nadat ze daar via Frankrijk en Spanje waren opgedoken en er werd inmiddels fors in gehandeld.
Afb. 3. Jan van Eyck, Het Arnolfiniportret, 1434, olieverf op paneel, 82,2 x 60 cm, Londen,
National Gallery
Afb. 4. Rogier van der Weyden, Portret van een vrouw, ca. 1440, olieverf op paneel, 49.3 x 32.9 cm, Dresden, Gemäldegalerie
Afb. 5. Petrus Christus, Sint Eligius in zijn winkel, 1449, olieverf op paneel, 98 x 85 cm, detail, New York, Metropolitan Museum of Art
Afb. 6. Petrus Christus, Portret van een jonge vrouw, 1470, olieverf op paneel, 29 x 22.5 cm, Dresden, Gemäldegalerie. Campagnebeeld van de onlangs door het Rijksmuseum georganiseerde tentoonstelling Vergeet mij niet, over renaissanceportretten
Afb. 7. Hans Memling, Bernardo Bembo, ca. 1471-1474, 46,2 × 38 cm, Antwerpen, Museum voor Schone Kunsten
Antonello zou een aantal van die werken hebben gekend. Hij zou ze hebben bewonderd en hij zou geïnspireerd zijn geraakt door de enorme gedetailleerdheid. Ook zou hij in Napels enkele van de Vlaamse kunstenaars hebben ontmoet. Het was de tijd van het humanisme dat zich vertaalde in wat we later de renaissance zijn gaan noemen. De uitvinding van het perspectief vond zijn weg in de schilderkunst en olieverf werd meer en meer toegepast. Het weergeven van de werkelijkheid werd de grote opgave voor kunstenaars. Daar waren de Vlamingen meesters in en Antonello bekwaamde zich daar ook in, zo zeer dat werk van Antonello in Italië soms zelfs voor werk van Memling of Van Eyck werd aangezien (afb. 8, 9).
Afb. 8. Antonello da Messina?, Maagd en kind, ca. 1460, olieverf op paneel, 43,2 cm x 34,3 cm, Londen, National Gallery. De National Gallery houdt een slag om de arm bij de toeschrijving van dit werk. Beïnvloed door de meesters uit Vlaanderen?
Afb. 9. Antonello da Messina, Portret van een man (mogelijk een zelfportret), ca. 1475-76, 35,6 cm x 25,4 cm, Londen, National Gallery
Later, tussen 1475 en 1476, werkte Antonello da Messina, zoals gezegd, kort in Venetië, waar hij werk zou hebben gezien van Giovanni Bellini (1430-1516), maar ook van de meester van het gebruik van het lineair perspectief: Piero della Francesca (1412-1492) uit Urbino. In die periode schilderde Antonello de Virgin Annunciate waarvan je zou kunnen zeggen dat hierin de invloed uit het noorden - het realisme en de detaillering - én de Italiaanse behandeling van het perspectief samenkwamen.
Er bestaat een bijna identieke kopie van de Virgin Annunciate die is toegeschreven aan Antonello’s neef Antonello de Saliba (1467-1535). Neef Antonella was ook afkomstig uit Messina en is na zijn oom ook werkzaam geweest in Venetië (afb. 10). Eerder werd gedacht dat ook dit werk van oom Antonello was, wat nog eens werd versterkt door het feit dat op de rand van de lezenaar ANTONELLUS MESANIUS PINSIT (vert: Antonello uit Messina heeft dit geschilderd) staat. Dat kon op beide schilders slaan. Op stilistische gronden is het uiteindelijk toch toegeschreven aan de neef. Wetende dat Venetianen de Siciliaanse manier van schilderen zeer waardeerden, heeft Antonello da Saliba ongetwijfeld inspiratie gevonden in het werk van zijn oom. Werken werden vaak gekopieerd; kopiëren was een geaccepteerde praktijk en - anders dan nu - een teken van waardering.
Afb. 10. Antonello da Saliba, (1466-1535), Virgin Annunciate, jaartal?, olieverf op hout, 47 x 35 cm, Venetië Galleria dell’Academia
Overigens maakte Antonello een paar jaar eerder een andere versie van de Virgin Annunciate: een werk dat nu in München hangt (afb. 12). Ook hier gaat het om een boodschapper die niet zichtbaar is en een reactie van Maria op die boodschap. Misschien was deze versie voor hem wel nodig om uiteindelijk tot zijn latere meesterwerk te kunnen komen, voor mij een veel volwassener en aangrijpender versie (afb. 1).
Afb. 11. Antonello da Messina, Virgin Annunciate, 1473, 43 x 32 cm, olieverf op paneel, München, Alte Pinakothek
En zijn Maria wordt nog steeds gekopieerd. Als je hier klikt zie je bijvoorbeeld wat de Italiaanse schilder Carlo Vedu (geb. 1948) ervan heeft gemaakt - een werk dat hij bij de Saatchi Gallery in Londen te koop aanbiedt voor 1140 Amerikaanse dollar!
Ik schilder zelf sinds een paar jaar. Ik wil weten hoe de kunstenaars van vroeger dat deden. Meestal kies ik een detail van een wereldberoemd werk uit de Italiaanse renaissance of van de Vlaamse primitieven als onderwerp. En je begrijpt: deze prachtige Maria kon ik niet weerstaan (afb. 13).
Afb. 12. Mijn poging om het detail van de Maria van Antonello da Messina goed op het doek te krijgen (zie zwart/wit-deel rechts)
Lastig is het wel. Na eerst het doekje (20 x 20 cm) een lichtbruine ondergrond te hebben gegeven, bracht ik de afbeelding erop over. Daarna schilderde ik de donkerste partijen en de lichtste partijen om deze daarna in al hun schakeringen van grijstinten in elkaar over te laten lopen. Dit alles leerde ik de afgelopen paar jaar van mijn zeer gewaardeerde docente AnjaJager, specialiste in olieverf- en temperaschilderen. Pas in de laatste fase ga ik nog kleur toevoegen, maar zover ben ik nog niet. Je ziet: ik heb de punt van de neus en de mond nog niet te pakken. Het oog is wel al aardig gelukt. Er is nog een lange, lange weg te gaan …
Ik wens jullie een gezond, vervuld, inspirerend en creatief 2022 vol schoonheid!
Bronnen:
Giocchino Barbera, Antonello da Messina: Sicily’s Renaissance Master, with contr. by Keith Christiansen and Andrea Bayer, New Yor, MET, 2006 (tentoonstellingscatalogus 13 december 2005-5 maart 2006), 56 p.
https://libmma.contentdm.oclc.org/digital/collection/p15324coll10/id/51348
https://www.worldhistory.org/article/1625/copies--fakes-in-art-during-the-renaissance/5/1/22
Oscar Bätschmann, Giovanni Bellini, Londen, Reaction Books, 2007, 256 p.
Marina Warner, Alone at all her sex. The myth and the cult of the virgin Mary, 1976.
Verantwoording afbeeldingen:
Afb. 1.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/83/Antonello_da_Messina_-_Virgin_Annunciate_-_Galleria_Regionale_della_Sicilia%2C_Palermo.jpg
Afb. 2.
https://www.wga.hu/support/viewer_m/z.html
Afb. 5.
https://www.wga.hu/support/viewer/z.html
Afb. 8.
https://en.wikipedia.org/wiki/Salting_Madonna#/media/File:Antonello_da_messina,_madonna_salting.jpg
Afb. 9.
https://en.wikipedia.org/wiki/Antonello_da_Messina#/media/File:Antonello_da_Messina_-_Portrait_of_a_Man_-_National_Gallery_London.jpg
Afb. 10.
https://www.gallerieaccademia.it/annunciata-0#&gid=1&pid=1,
Afb. 12.
Foto auteur
,_Koninklijk_Museum_voor_Schone_Kunsten_Antwerpen,_5.jpg){kind=link}
#/media/File:Antonello_da_Messina_036.jpg){kind=link}