Tentoonstelling ‘Rivelazioni’ in het klooster Sant’Orsola in Firenze: Intelligente en smaakvolle ode aan religieuze vrouwen van weleer
In mijn struinen door Florence in het najaar van 2024 stuitte ik bij toeval op de tentoonstelling Rivelazioni (Openbaringen) in het voormalig veertiende-eeuwse kloostercomplex van Sant’Orsola in Florence, met werk van twee hedendaagse beeldend kunstenaars: de Franse beeldhouwster Juliette Minchin en de Italiaanse illustratrice Marta Roberti. Ik heb een zwak voor kloosters die me altijd doen denken aan mijn jeugd, als we op bezoek gingen bij mijn drie tantes van moeders kant die vol overtuiging waren ingetreden in de orde van de franciscanessen. Het waren leuke vrouwen die alle drie in het onderwijs werkten.
Mijn openbaring
De tentoonstelling was in haar laatste weken, dus ik moest snel gaan. Het bleek een beeldschone ode aan de religieuze vrouwen die in dit klooster hebben gewoond, gewerkt en geleefd. Het gebouw wordt nu omgetoverd tot een multifunctioneel centrum waar veel om kunst zal gaan draaien en er komt ook een museum in. Het is dus nog niet klaar. En dat is juist het mooie: een wat haveloos uitziend architecturaal geheel - ben ik dol op - dat tijdelijk verfraaid wordt met kunst die een brug slaat tussen heden en verleden.
Het oude kloostercomplex had twee kerken die als zodanig niet meer te herkennen zijn. In de oudste kerk zijn in 2011-2012 graven ontdekt op de plaats waar - hoogstwaarschijnlijk - de zusters zelf begraven werden. Inmiddels is het zo goed als zeker dat daar ook de vrouw begraven ligt die model heeft gestaan voor Leonardo da Vinci’s Mona Lisa: Lisa Gherardini. Daarover aan het eind van dit artikel meer.
Juliette Minchin: Soufle en Vigil
Nu eerst de tentoonstelling. Het werk van de Franse beeldhouwster Juliette Minchin maakte het meeste indruk op me. Zij koos de oudste kerk als ruimte voor haar werk. Via een hal en een verwaarloosde grote binnenplaats, waar geen raam meer in zijn sponning zit en met dode klimop tegen de muren, kwam ik deze ruimte binnen.
En ik viel stil. Wat was dít prachtig! Ik stond in een rechthoekige monumentale ruimte met in het midden de deels open en leeggehaalde graven. De ramen rondom gaven een diffuus licht door en waren gedrapeerd met, ja wat was het? Het leek dundoek of een soort vitrage en het licht van buiten viel er prachtig doorheen. Op de hekken rondom het middendeel waren ook ‘doeken’ gedrapeerd en aan de kopse kant met het grote raam, ook gedrapeerd met ‘doek’, stond op een sokkel een buste van een vrouwelijke figuur met een sluier rondom haar hoofd, waarvan de blik gericht was op het grote raam vóór haar. Het was één groot esthetisch genoegen waar ik in was terechtgekomen. Er hing zo’n bijzondere serene sfeer - het maakte me stil en vol bewondering. Ik liep rond en voelde aan een stukje van het materiaal waarmee gedrapeerd was en dat los op een bank lag. En wat bleek: de draperieën waren gemaakt van was. Dat gaf die transparantie waar het licht zo mooi door heen viel; je zag het er totaal niet aan af.
Toen betrad ik een naast gelegen ruimte en weer viel ik stil. Er hing een immens gevaarte van was aan het plafond en op de grond lag kaarsvet; het gevaarte was blijkbaar aangestoken geweest.
Door naar de volgende ruimte die opnieuw grote indruk maakte. Alle pilaren waren omhuld met platen van was waar lonten inzaten die brandden! Het rook er heerlijk naar brandende kaarsen.
Ik kijk een video en schrijf enigszins samengevat op wat Juliette Minchin over haar werk zegt:
“Wat mij interesseert in het werken met was is dat het altijd wordt geassocieerd met het lichaam en het gezicht. Maar ik wilde dit materiaal graag toepassen op architectuur en hier in Sant’Orsola in de ruimte van de oudste kerk met de graven. Ik wilde deze ruimte een barok aanzicht geven. In Parijs maakte ik in mijn atelier grote structuren van staal die in de ramen passen van de oude kerk. Ter plekke in het klooster wikkelde ik daaromheen was in vloeibare vorm, zodat ik daar nog net mee kon beeldhouwen voor het hard was. De techniek met was ontwikkelde ik de laatste vier jaar. Door de licht doorlatende was voor de ramen valt er op een mooie diffuse wijze licht naar binnen dat de suggestie van doeken opwekt en het idee moet geven van een wind die via de ramen de ruimte binnenkomt; een wind die de ziel in de ruimte laat opstijgen.”
“Ik was ook geïnspireerd door de graven die hier tevoorschijn zijn gekomen. Ik zag een link tussen de draperieën van was en de lijkwaden en wilde daarom ook werken met draperieën over de hekken rondom de graven, die dan weer verbinding zouden maken met de raamdraperieën. Ik wilde ook een verbinding maken tussen het hoofdraam, de plek waar het hoofdaltaar zal hebben gestaan en de ruimte daarachter, met de graven. Om die verbinding te maken beeldhouwde ik voor het eerst een menselijke figuur in was die voor mij, hier in Sant‘Orsola, een eerbetoon is aan alle kloosterlingen en anderen vrouwen die hier binnen deze muren hebben geleefd, en tegelijk aan alle vrouwen. Zij moest voor mij op een centrale plek staan zodat de bezoeker zich met haar kan identificeren en met haar kan mediteren, beiden verlicht door het bijzondere licht dat door het raam komt en alles lijkt te verzachten. De plek en de vorm zijn een uitnodiging tot introspectie; iets waartoe ik in mijn werk graag uitnodig.”
Juliette maakt voor het eerst een vrouwelijke figuur van was
“Ik wilde ook graag in een andere ruimte werken: de oude apotheek. Daar maakte ik mijn tweede installatie met de titel Vigil. In de apotheek maakten de vrouwen op plantaardige basis geneeskrachtige mengsels voor mensen uit de buurt. Was heeft ook een conserverende en beschermende kwaliteit en werd vroeger vaak gebruikt bij het maken van geneesmiddelen. Mij inspireerden de woorden ‘genezen’ en ‘beschermen’. Ik wilde iets van een cirkel van bescherming maken, om de plek en de bezoekers te beschermen, én iets dat gedurende de tentoonstelling zal veranderen.
Het is een installatie die bestaat uit 34 hele dunne panelen: een soort gaasdoek, gemaakt van staal. Die zijn een aantal keer door een bak met warme, vloeibare was gehaald en aan de lucht gedroogd nadat er lonten in zijn geplaatst. Meerdere zintuigen worden aangesproken, want de brandende kaarsen geven een sterke geur af die je verwelkomt als je het museum binnenkomt. De panelen laten het groeipad zien van de planten die de vrouwen teelden en verzorgden, droogden en verbrandden. Alsof ze, geworteld in de grond, rondom de pilaren omhoog groeien naar het licht.”
Als planten die naar het licht toe groeien
Zie voor het maakproces deze video (6.51 min):
Marta Roberti’s Aure
Dan loop ik door naar het werk van de tweede kunstenares - de Italiaanse illustratrice Marta Roberti - aan de andere kant van de binnenplaats. Haar werk hangt in een grote lege ruimte, met in de linkerhoek nog een restant van een vroeger fresco. Deze tweede kerk is waarschijnlijk helemaal ‘befrescoed’ geweest.
Marta Roberti op de video over haar werken:
”Ik probeerde me voor te stellen hoe het leven van de vrouwen in hun cellen moet zijn geweest. Dit voormalig klooster ligt vlakbij het oude klooster van San Marco in Florence met de fresco’s van Fra Angelico. Die schilderde in elke cel een fresco op een muur, zodat de bewoner van die cel - een monnik - daarover kon mediteren en bidden tot God. In Sant’Orsola zijn geen cellen meer te zien maar ik bedacht me dat er een vergelijkbare situatie kan zijn geweest: dat elke non haar eigen decoratie in haar cel had, die ze elke dag zag, net zoals in het klooster van San Marco. Die gedachte werd gesterkt doordat er in deze ruimte - de kerk - nog fragmenten zijn gevonden van een oorspronkelijk fresco. Dit fresco nam ik als uitgangpunt en ik startte vanuit het idee dat ik de opdracht kreeg om muurschilderingen voor de cellen van de zusters te maken.”
De tweede kerk
De restanten van het gerestaureerde fresco in de linkerhoek van de ruimte
Detail van het fresco
“Ik nam de verhalen van drie bijzondere heiligen als uitgangspunt: Franciscus, Olivia van Palermo en Antonius, die ik allen koos vanwege hun relatie met de dierenwereld. Ik maakte het werk op heel dun papier dat ik in stukjes aan elkaar plakte. Omdat de pleisterlaag die nodig was voor het opbrengen van het fresco snel droogde, werd er altijd maar een beperkt stuk pleister dat in één dagdeel bewerkt kon worden, op de muur opgebracht: de ‘giornate’. Die kleine stukken papier staan daar voor. En zo hing ik op verschillende hoogtes mijn werken op, alsof het overgebleven fragmenten van fresco’s zijn.”
Als een overgebleven fresco hoog op de muur
“Ik transformeerde de heiligen in vrouwen en gebruikte daarvoor mijn eigen gezicht. Ik werd niet geïnspireerd door de traditionele iconografie, maar gebruikte yogahoudingen en dan vooral die houdingen waar yoga de bewegingen van dieren imiteert, zoals in de stretchings. Voor mij is er een verband tussen de heilige die dicht bij dier en mens staat en de mensen die yoga beoefenen: beiden willen een spirituele groei doormaken.”
Vrouwfiguren in yogahoudingen
“Ik maak mijn tekeningen met een indirecte techniek, via carbonpapier en in verschillende kleuren. Ik zie door deze werkwijze niet meteen hoe het resultaat er precies uitziet. Ik maak me er wel zelf een voorstelling van, want ik weet uit ervaring hoe de kleuren er uiteindelijk uit gaan zien. Dit aspect - het niet volledige controle hebben - geeft mij de gelegenheid om een tekening te creëren die kleurvlekken geeft, in plaats van een groot licht-donker-contrast.”
Zie voor het maakproces deze video (5.05 min):
Het werk van Marta Roberti gaat verder in de kelder: de oude ziekenboeg van het voormalige klooster. Het is een donkere ruimte, waarin haar tekeningen, gegraveerd op grafietpapier, van achteren zijn aangelicht. Het zijn natuur- en dierentaferelen, en de donkerte en schaarse verlichting geven het geheel een wat spooky-achtige atmosfeer.
Ik lees in een toelichting die in de eerste ruimte hangt: “Juliette Minchin creëert installaties met vloeibare was en Marta Roberti onthult met haar delicate tekeningen nieuwe verhalen over het voormalige klooster. De beide kunstenaressen creëren een soort heropvoering over het verleden ervan: enerzijds een eerbetoon ter herinnering aan de plek en de vrouwen die daar hebben geleefd en aan de andere kant laten ze het betoverende vermogen van kunst zien tezamen met waar verbeeldingskracht toe in staat is.” Geen woord teveel gezegd.
Alles overziend een heel bijzondere tentoonstelling, die wat mij betreft heel goed laat zien hoe hedendaagse kunst een prachtig licht kan werpen op de geschiedenis van een gebouw. Was het werk van Juliette Minchin vooral ook een zintuigelijke ervaring, bij het werk van Marta Roberti genoot ik van de gedachtegang achter het werk, met een heel duidelijke verwijzing naar de kunstgeschiedenis. De beelden van beide kunstenaars blijven resoneren. Ik heb me suf gefotografeerd en de catalogus gekocht en hoop, dat ik iets van deze voor mij bijzondere ervaring hier heb kunnen overbrengen.
Sant‘Orsola en Leonardo’s model voor zijn Mona Lisa
Dan nu, zoals beloofd, nog iets over de geschiedenis van het klooster en de ontdekking van het graf van de vrouw die model stond voor de Mona Lisa. Het voormalig klooster van Sant‘Orsola is in 1309 gesticht als een klein vrouwenklooster naast de kerk van San Lorenzo in Florence. Het gebouw breidt uit en vanaf ca. 1375 wonen er benedictijner zusters die daar tot 1435 blijven, waarna de franciscanessen het gebouw overnemen. Vanaf het midden van de zestiende eeuw wordt de kloosterkerk geherstructureerd naar nieuwe ideeën van de contrareformatie. Het altaar wordt naar het zuiden verplaatst en er komt een grafkelder voor de nonnen. Deze vrouwen laten tegelijkertijd een tweede kerk bouwen, aan de andere kant van het klooster, die, anders dan de al bestaande kerk, niet toegankelijk is voor buitenstaanders.
Het klooster wordt tijdens de Franse overheersing aan het begin van de negentiende eeuw door het Franse bestuur opgeheven en vanaf 1810 wordt het een sigarenfabriek. Dat blijft het tot 1940, waarna het verschillende doelen kent.
Rond 1985 zijn er plannen om het gebouw te renoveren maar de financiering stopt. Het gebouw is dan behoorlijk beschadigd en blijft, omheind door steigers, staan.
Het oude klooster in de steigers
Situatie in 2007 na het verwijderen van de steigers, met dichtgemetselde ramen
Tijdens opgravingswerkzaamheden in 2011-2012 worden in de oudste van de twee kerken graven gevonden, waaronder met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid ook dat van Lisa Gherardini, de vrouw die model zou hebben gestaan voor Leonardo da Vinci’s La Gioconda, beter bekend als de Mona Lisa (c. 1503-1506).
De weduwe Lisa Gherardini gaat als ze oud is, wonen in het klooster van Sant'Orsola, waar haar dochter Marietta als non - zuster Ludovica - is ingetreden. Zeker is dat zij daar in 1542 is begraven; er is nog een kleine twijfel in welk van de verschillende graven. Op dit moment vergelijken onderzoekers het DNA van de botten uit het vermeende graf met dat van haar kinderen die samen met haar man begraven liggen in de Martelarenkapel van de Chiesa di Santissima Annunziata, die in de buurt staat.
Het mogelijke graf van Lisa Gherardini die model heeft gestaan voor de Mona Lisa van Leonardo da Vinci in de oudste kerk van het voormalig klooster van Sant’Orsola in Florence
La Gioconda of te wel de Mona Lisa
Leonardo da Vinci
“Op dit moment krijgt het gebouw eindelijk weer een vooral ook culturele bestemming en naar verwachting is het in 2026 klaar. Het toekomstig Museo Sant'Orsola - de organisator van de tentoonstelling Rivelazioni - komt in de oudste kerk. Door een vloer van glas kunnen bezoekers straks over de renaissancegraven lopen. Het nieuwe museum stelt het tot haar taak de herinnering aan de plek levend te houden en nieuwe artistieke creatie te bevorderen door aankomende en gevestigde kunstenaars uit te nodigen werk te maken indachtig het verleden van het gebouw. Ook wil het museum proberen zo veel mogelijk oude bezittingen van het klooster, die gevorderd zijn of verloren zijn gegaan bij de opheffing in de negentiende eeuw, terug te halen uit museale depots uit de omgeving. De vorige en de huidige tentoonstelling zijn van dit alles een voorproef.
Met dank aan Heino van Reinberk.
Literatuur:
Marta Roberti e Juliette Minchin, Rivelazioni, publicatie ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in Museo Sant’Orsola in Florence van 28 juni tot en met 27 oktober 2024, Florence, Museo Sant’Orsola, 2024, pp. 111 (catalogus)
https://www.storiadifirenze.org/?cronologia=secolo-xix
https://tuttosesto.net/29-aprile-1808-soppressione-dei-conventi/
https://it.wikipedia.org/wiki/Monastero_di_Sant%27Orsola (10/11/2024)
Verantwoording foto’s:
De meeste foto’s zijn gemaakt door auteur, behalve de foto’s met de volgende onderschriften:
Het oude klooster in de steigers
https://it.wikipedia.org/wiki/Monastero_di_Sant%27Orsola#/media/File:S._orsola,_chiostro_grande_02.JPG
Situatie in 2007 na het verwijderen van de steigers, met dichtgemetselde ramen https://it.wikipedia.org/wiki/Monastero_di_Sant%27Orsola#/media/File:Sant'orsola_firenze.JPG
Het mogelijke graf in de oudste kerk van het voormalig klooster van Sant’Orsola in Florence
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9b/Sant'orsola%2C_fi%2C_ex-_chiesa%2C_sepolcro_forse_di_lisa_gherardini.JPG
La Gioconda of te wel de Mona Lisa
https://it.wikipedia.org/wiki/Gioconda#/media/File:Mona_Lisa,_by_Leonardo_da_Vinci,_from_C2RMF_retouched.jpg
Leonardo da Vinci
https://en.wikipedia.org/wiki/Leonardo_da_Vinci#/media/File:Francesco_Melzi_-_Portrait_of_Leonardo.png
