De hype van de neorenaissance in Florence aan het begin van de 20ste eeuw Het atelier van Federigo Angeli, een vergeten Florentijns verhaal
Een paar jaar geleden bezocht ik in Florence het Palazzo Medici Riccardi aan de Via Cavour no. 3 (afb.1). Nietsvermoedend betrad ik daar op de eerste verdieping de Capella dei Magi (Kapel van de Wijzen, afb. 2) en ik werd met stomheid geslagen: een kleine intieme plek met een kamer-halfhoog en -breed verhalend fresco over drie wanden waarop de tocht van de drie wijzen uit het Oosten naar het Christuskind in Bethlehem verbeeld wordt, prachtig gestileerd en in heldere kleuren. Als een beeldverhaal zie je per wand steeds de tocht van één van de drie koningen. De stijl is vroeg-renaissance. Het toont een beetje primitief en het perspectief klopt nog niet helemaal. Maar er is zeker een poging gedaan om een en ander realistisch weer te geven, zoals bijvoorbeeld de vele gezichten met hun verschillende uitdrukkingen. Als je dit werk eenmaal hebt gezien, vergeet je het nooit meer.
Afb. 1. Palazzo Medici Riccardi aan de Via Cavour in Florence
Afb. 2. Deel van het interieur van de Cappella dei Magi in het Palazzo Medici Riccardi
Cosimo de’Medici il Vecchio (de Oude , 1389-1464) geeft aan de architect en beeldhouwer Michelozzo (1396-1472) in 1444 opdracht voor de bouw van het palazzo. In 1459 vraagt zijn zoon Piero di Cosimo de’Medici, bijgenaamd il Gottoso (de Jichtige, 1416-1469), aan goudsmid en schilder Benozzo Gozzoli (1420-1497) om de privékapel van het Palazzo Medici Riccardi te decoreren met het verhaal van de drie koningen op weg naar Bethlehem (afb. 3, 4 en 5). Goed zichtbaar is dat Gozzoli zich qua stijl laat inspireren door het beroemde De aanbidding door de wijzen, hetzelfde onderwerp dus, van de Italiaanse schilder Gentile da Fabriano (1370-1427) uit 1423, dat hij als altaarstuk heeft kunnen zien in een van de kapellen van de Chiesa di Santa Trinitia in Florence (afb. 6). Qua stijl wordt dit werk beschreven als een van de beste werken van de internationale gotiek – een stijl die zich vanaf het einde van de middeleeuwen ontwikkelt naar de renaissance toe. Anders dan bij Da Fabriano spreidt Gozzoli het verhaal uit over drie muren. Het palazzo blijft een eeuw in handen van de Medici en wordt dan verkocht aan de familie Riccardi– vandaar de dubbele naam.
Afb. 3. Palazzo Medici Riccardi, Cappella dei Magi: processie van de jongste koning (oostelijke muur)
Afb. 4. Palazzo Medici Riccardi, Cappella dei Magi: processie van de middelste koning (zuidelijke muur)
Afb. 5. Palazzo Medici Riccardi, Cappella dei Magi: processie van de oudste koning (westelijke muur) met de koning beneden links
Afb. 6. Gentile da Fabriano, De aanbidding door de wijzen, 1429, tempera op hout, 300 x 282 cm, Florence, nu in de Gallerie degli Uffizi
In een kapel van de Medici zijn natuurlijk ook de belangrijkste Medici geportretteerd. Ze staan op het deel over de jongste koning. Piero de Cosimo de’ Medici rijdt op een schimmel direct achter de jongste koning. Rechts naast hem zit zijn vader, Cosimo de Oude, op een bruine ezel. Een paar rijen daarachter en de beschouwer recht aankijkend portretteert de schilder Gozzoli zichzelf (afb. 7, 8).
Afb. 7. Piero di Cosimo de’ Medici, opdrachtgever van de Cappella dei Magi
Afb. 8. De schilder Benozzo Gozzoli zelf, zie de signering op de rand van zijn muts
Waarom deze uitgebreide inleiding over dit werk van Gozzoli? Omdat ik in 2024 op een onverwachte plek werd geconfronteerd met een twintigste-eeuws werk in Gozzoli’s vijftiende-eeuwse stijl.
Afgelopen najaar mocht ik twee maanden passen op een huis aan de Via del Palmerino in Florence (afb. 9): een smalle oplopende weg in het noorden van Florence onder de rook van het hoger gelegen Fiesole. Een heerlijke groene en rustige plek, weg van de drukte van de stad.
Afb. 9. Via del Palmerino, Florence
Wanneer ik naar de bushalte liep, of weer terug naar ‘huis’, liep ik altijd langs een huis met het bordje Associazione Il Palmerino. Iets verderop stond een hek, behorende bij dit buiten, open en met de aankondiging van een tentoonstelling met werk van een zekere Lola Costa. Zo dicht bij ‘huis’ besloot ik op een middag om de tentoonstelling te gaan bezoeken. Ik liep het hek door, een pad op door een heerlijke grote tuin - niet veel bloemen meer, het was inmiddels eind oktober - en kwam uit bij een plek met twee gebouwen en een overdekt terras. Daar trof ik een drietal vrouwen aan waarmee ik kennis maakte en de oudste van de drie bracht mij naar het werk van Lola Costa (1903-2004). Deze kunstenaar, in Engeland geboren, bleek vanaf 1935 op Il Palmerino gewoond te hebben. Ze had zich de schilderkunst zonder opleiding eigen gemaakt en maakte in haar tijd deel uit van het internationale culturele leven in Florence
(afb. 10).
Afb. 10. Lola Costa, Tulpen en een kaartspel, c. 1937, olieverf op doek, 60 x 49 cm
Voor de technische kneepjes van het vak bleek zij te zijn geholpen door haar man Federigo Angeli, opgeleid tot kunstschilder, die onderstaand portret van haar schilderde (afb. 11, 12). Samen hadden ze vier kinderen.
Afb. 11. Federigo Angeli, Lola Costa, 1940, tempera grassa op karton, 100 x 69 cm
Afb. 12. Lola Costa en Federigo Angeli met hun vier kinderen, 1940
En nu komt het: op een standaard zag ik een boekje staan dat me erg intrigeerde. Want het werk op de cover leek sprekend op dat van de vijftiende-eeuwse Benozzo Gozzoli uit de Cappella dei Magi in het palazzo Medici Riccardi (afb. 13). Wat deed dat dan hier?
Ik bleek kennisgemaakt te hebben met de kleindochter van Federigo Angeli en Lola Costa. Haar grootouders hadden in 1935 het buiten gekocht van een Engelse schrijfster, Vernon Lee, pseudoniem voor Violet Paget (1856-1935). Het werk op de cover van het boekje op de standaard was door haar grootvader Federigo geschilderd in de stijl van de vijftiende eeuw in de twintiger jaren van de vorige eeuw in opdracht van een rijke Amerikaan ter verfraaiing van zijn vakantiehuis aan de Cote d’Azur. Lang dacht de familie dat dit werk verloren was gegaan..
Een bijzonder verhaal en ik werd nieuwsgierig. Ik kocht het boekje en er openbaarde zich een fascinerend verhaal over een interessante kunsthistorische praktijk aan het begin van de twintigste eeuw in Florence en de rol van Federigo Angeli daarin. Een verhaal dat in de vergetelheid is geraakt en hoog nodig weer in het licht mag komen.
Afb. 13. Cover van een boekje, uitgegeven ter gelegenheid van de tentoonstelling over twee verloren gewaande werken van Federigo Angeli in Palazzo Medici Riccardi in Florence, van 7 oktober 2023 - 7 januari 2024
Eerst wat context. Rond 1900 ontstaat in Florence een ware cultus van renaissancekunst dankzij de komst van talloze Engelse en Amerikaanse toeristen naar de stad. Angiolo Angeli, de vader van Federigo Angeli (1891-1952), heeft een atelier in de wijk San Frediano. Daar worden voor kunsthandelaren kopieën van beroemde werken gemaakt en schilderijen gerestaureerd. Vader Angeli leert Federigo de technieken van de oude meesters, van Giotto tot Botticelli, en leert hem ook observeren en tekenen.
In die jaren, van 1908 tot 1910, worden ook de fresco’s in het Palazzo Davanzati in de Via Porta Rossa gerestaureerd (afb. 14) in opdracht van de Italiaanse antiquair en kunstschilder Elia Volpi (1858-1938). Volpi koopt het palazzo in 1904 in verwaarloosde staat, laat het restaureren en stelt het in 1910 open voor publiek. Het Angeli-atelier werkt mee aan de restauratie van het palazzo. Ze restaureren onder andere de frescodecoraties op de muren van de Sala Pappagalli (afb. 15, 16). Volpi geeft met de opening van zijn palazzo als model van een oud Florentijns huis én zijn eerste veiling van antieke en in stijl gereproduceerde meubels in 1910 de antiekhandel in Florence een internationale boost. En-passant introduceert hij de 'gusto Davanzati' (Davanzati stijl of smaak): een decoratieve, hoffelijke en ridderlijke stijl die zeer gewaardeerd gaat worden en in de smaak valt bij internationale mecenassen.
Afb. 14. Palazzo Davanzati, in 1578 in handen gekomen van de familie Davanzati tot omstreeks 1900
Afb. 15. Sala Pappagalli in het Palazzo Davanzati vóór de restauratie
Afb. 16. Sala Pappagalli in het Palazzo Davanzati nu, met op de wanden decoratie met een papagaaienmotief
Inmiddels is ook de Cappella dei Magi in het Palazzo Medici Riccardi met de fresco’s van Benozzo Gozzoli, waar ik aan het begin van dit artikel aan refereer, na een restauratie in 1919 weer open voor publiek (afb. 17). Door beide gerestaureerde palazzi krijgt de sfeer van de middeleeuwen en de renaissance, naast natuurlijk de vele kunstwerken in de musea en kerken, een nog tastbaarder gezicht.
Afb. 17. Impressie van de Cappella dei Magi
In deze omgeving start Federigo na de eerste wereldoorlog in 1920, samen met zijn broers Albert (geboren 1887) en Achille (geboren 1899) een atelier aan de Via Alamanni 17 in Florence. Ze ontwerpen kamerschermen en beschilderen kisten in de renaissancestijl – geliefde objecten voor de culturele elite – en de werkplaats gaat ook een vruchtbare samenwerking aan met belangrijke Florentijnse antiquairs en kunsthandelaren (afb. 18, 19, 20).
Afb. 18 (boven). Angeli en werkplaats, Scherm met decoratiemotieven van de wanden van de Salla dei Pappagalli in het palazzo Davanzati, 1920-1930. Ei-tempera op canvas, 174 x 184 cm, Florence, privécollectie
Afb. 19 (beneden). Angeli en werkplaats, Scherm met man en een paard, geïnspireerd op de fresco’s door Benozzo Gozzoli in de kapel van het Palazzo Medici Riccardi, tempera op canvas, 177 x 176 cm, Florence, privécollectie
Afb. 20. Angeli en werkplaats, Kist met op het frontale paneel de Heilige Joris en de draak, ca. 1920, hout, tempera op paneel op een soort gesso ondergrond, 44,5 x 88 x 36 cm, Florence, privécollectie
Vanaf 1922 nemen de opdrachten voor de Amerikaanse markt toe, zozeer zelfs dat Federigo het jaar daarop naar Palm Beach in Florida gaat om in opdracht van Paris (1867-1932) en Franklin Singer (1870-1939) - de 22ste en 23ste zoon van de oprichter van het naaimachine-imperium Isaac Merrit Singer - zijn Villa La Guardiola met fresco's te verfraaien (afb. 21, 22). Vader Singer had maar liefst 24 kinderen bij vijf vrouwen. De Singers worden een grote klant voor het Angeli-atelier. Dit zal de Angeli’s geen windeieren leggen. Voor Federigo zal dit betekenen dat hij in 1935 samen met zijn vrouw Lola Costa het buiten Il Palmerino koopt.
Afb. 21. Villa La Guardiola in Palm Beach, Florida
Afb. 22. Werkplaats van de Angeli’s, Schets van het Florence van 1394 met twee figuren aan de zijkanten twee zijfiguren die twee wapenschilden van de Comune vasthouden, ei-tempera op zwart karton, 1923, 27 x 57 cm, Florence, privécollectie
Terug in Florence wordt het atelier te klein en de Angeli’s verhuizen naar het Palazzo Capponi aan de Via Giucciardini. De opdrachten blijven binnenkomen en tussen 1929 en 1930 zijn twee van de drie broers, Federico en Alberto, actief aan de Rivièra, in Saint-Jean-Cap-Ferrat. Daar brengen zij decoraties in neorenaissancestijl aan in de nieuwe Villa Mes Rochers van Paris Singer (afb. 23). Ook wordt het atelier gevraagd om in Monte Carlo de Villa Casa Mia te decoreren, die broer Franklin Singer daar laat bouwen.
Afb. 23. Foto van Federigo Angeli voor een muurschildering in renaissancestijl voor de Villa Mes Rochers in Saint-Jean-Cap-Ferrat, 1929 (archief Il Palmerino)
Villa Casa Mia in Monte Carlo is een groot herenhuis, in renaissancestijl en in 1930 gebouwd in rode baksteen met een loggia (afb. 24, 25). Het huis bestaat nog steeds en is nu de plek van een internationale dansschool: de Académie de Danse Princesse Grace. Voor het decoratief programma vraagt Franklin Singer, die in de Verenigde Staten al ervaring met Federigo Angeli heeft opgedaan bij de decoratie van Villa Guardiola in Florida, hem rond 1930-1931 een frescocyclus te maken in neorenaissancestijl voor dit vakantiehuis van hem in Monte Carlo (afb. 26, 27).
Afb. 24. Villa Casa Mia, het vakantiehuis van Franklin Singer in Monte Carlo
Afb. 25. Federigo Angeli en een aantal medewerkers in Monte Carlo
Afb. 26. Foto’s van een frescocyclus van - naar later zal blijken waarschijnlijk - een huwelijksbanket ontworpen voor de Villa Casa Mia in Monte Carlo (archief Il Palmerino).
Afb. 27. Foto van twee Angeli’s in de werkplaats, werkend aan de frescocyclus voor de Villa Casa Mia, 1930. Links Federigo, in het midden Alberto en rechts hun medewerker Mario Baratti. Het werk is een eigen ontwerp in duidelijk neorenaissancestijl (archief Il Palmerino)
En dan gebeurt er een wonder. Daarvoor doen we nu een stap vooruit in de tijd. Aan het einde van de jaren 90 van de vorige eeuw worden in de Milanese kantoren van Sella SGR, een grote Italiaanse bank, twee grote olieverfdoeken in duidelijk neorenaissancestijl tentoongesteld. Ze tonen een processie van dames, heren en ridders (afb. 28, 29). De doeken verdwijnen daarna weer voor jaren in een kluis van de bank, in de stad in Biella, ten noordoosten van Turijn, zij het dat ze in 2006 wel weer worden onderworpen aan een inspectie en gerestaureerd.
Afb. 28. Federigo Angeli, Heer op een paard met een stoet van ridders, 1931, tempera grassa op doek, 208 x 235 cm, Biella, Collezione Sella SGR
Afb. 29. Federigo Angeli, Dame op een paard met een stoet van ridders, 1931, tempera grassa op doek, 208 x 235 cm, Biella, Collezione Sella SGR
Duidelijk is dat de twee doeken van de Sella-bank een expliciete hommage zijn aan Benozzo Gozzoli’s meesterwerk in de Cappella dei Magi: het paard in de pas en het onstuimige paard, de ridders, de rotsachtige achtergrond waarop steden met torentjes, de wijze van afbeelding van het landschap, enz. Maar het werk is geen exacte kopie. Het heeft een eigen touch en de doeken zijn gesigneerd: ‘Angeli fecit Firenze’ (Angeli heeft dit in Florence gemaakt).
Men heeft aanvankelijk geen idee uit welke tijd de doeken stammen en in eerste instantie wordt het werk toegeschreven aan Marianna Pascoli Angeli, geboren in 1790 in Monfalcone in de Veneto, die zowel een moeder heeft met de achternaam Angeli als getrouwd is met een Angeli. De werken worden tentoongesteld in een kantoorruimte van de bank.
Weer later, in 2020 wordt de doeken, omdat hun conditie slechter is geworden, voor een inspectie aangeboden aan een restaurateur. Tijdens het schoonmaken van de panelen en een nadere beschouwing van wat afgebeeld is, valt de roze villa op de klif op De Dame op een paard op. Dit gebouw wijkt qua architectuur af van de andere gebouwen in het landschap en lijkt niet op de laatgotische gebouwen van Gozzolo in de Capella dei Magi. Inmiddels is al duidelijk geworden dat het werk niet van de hand van de schilderes uit Monfalcone kan zijn: de techniek en iconografie van de werken verschillen duidelijk van andere werken van haar hand. Het onderzoek verplaatst zich vanwege de signering in de richting van Florence en bij de nazaten van Federigo Angeli op Il Palmerino, die de artistieke nalatenschap van hun grootouders beheren, gaat in coronatijd de telefoon.
En dan wordt veel duidelijk. In het archief op Il Palmerino bevindt zich een gesigneerde schets die direct verwijst naar de twee Sella-doeken (afb. 30). Het roze huis is de Villa Casa Mia. Op de schets is de villa toegevoegd aan de Heer op een paard met een stoet van ridders ; op de Sella-doeken is het toegevoegd aan het werk met de Dame op een paard met een stoet van ridders .
Afb. 30. Federico en Alberto Angeli, Voorbereidende schets voor een muurschildering voor de loggia van de Villa Casa Mia in Monte Carlo, 1930, potlood en tempera grassa op zwart karton, 68,4 x 95,7 cm, Florence, privécollectie
Afb. 31. Sterk vergroot linkerdeel van de schets (afb. 30) voor Heer op een paard met een stoet van ridders met rechts boven de Villa Casa Mia
Afb. 32. Vergroting van afb. 29 Dame op een paard met een stoet van ridders met links boven de Villa Casa Mia
Dan begint ook het vermoeden vat te krijgen dat de twee Sella-doeken onderdeel zijn van de frescocyclus voor Villa Casa Mia waartoe Franklin Singer rond 1930 aan Federigo Angeli opdracht heeft gegeven. Daarvan heeft de familie wel foto’s van in het archief, maar ook altijd gedacht dat de werken verloren waren gegaan. Dit vermoeden wordt verder versterkt als je de gezichten van de man en vrouw op de twee Sella-doeken vergelijkt met de gezichten van de twee jongelingen op het middenpaneel van de cyclus, te zien op de foto ervan. Die vertonen grote gelijkenis. Daar komt bij dat, de foto’s van de cyclus verder bestuderend, het onderwerp lijkt op een huwelijksbanket, zoals dat wel vaker op deze wijze werd afgebeeld op vijftiende- en zestiende-eeuwse schilderijen.
Zoekend in de Monegaskische kranten van de jaren dertig van de vorige eeuw is een aankondiging te vinden van een voorgenomen huwelijk van de dochter van Franklin Singer en zijn vrouw Emilie Maigret, Yvonne, met baron Patrick Surcouf. Het huwelijk vindt plaats in de herfst van 1932. Kijkend naar het jaar van de opdracht die Franklin Singer aan Federigo Angeli geeft voor het maken van een cyclus bestaande uit verschillende doeken, 1930, en het jaar van het huwelijk, 1932, zou dit huwelijk dan niet de aanleiding zijn geweest voor de cyclus? En zouden de gezichten op de twee Sella-schilderijen én die van de twee mensen op het middenpaneel een gelijkenis vertoond hebben met die van de aanstaande bruid en bruidegom?
De kleindochters op Il Palmerino zijn inmiddels bekomen van de wederopstanding van twee werken van hun grootvader in coronatijd. De ontwikkeling heeft in 2023/2024 ook geleid tot een tentoonstelling in Palazzo Medici Riccardi: dé plek van Benozzo Gozzoli waaraan de twee Sella-werken toch echt wel schatplichtig zijn. En waar het boekje op de standaard in Il Palmerino, de aanleiding voor dit verhaal, uit voortgekomen is. Niemand weet waar de rest van de cyclus is, maar wat niet is kan nog komen, zo blijkt hier maar weer. Kleindochter Federica Paretti en haar zus houden op Il Palmerino hoop.
Mille grazie aan Federica Parretti, Bert van Rangelrooij en Heino van Rijnberk
————————————————————————————————————-
Geraadpleegde bronnen:
Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, Mostra nel palazzo Medici Riccardi, Firenze, 7 ottobre 2023 - 7 gennaio 2024 (tentoonstellingscatalogus), Moncalieri-Turin, edition Palazzo Bricherasio Banca Patrimonio Sella&C, 2023
Chaplin and Costa, rediscovering expat women painters in Tuscany, ed. by L. Falcone, Florence, AWA/The Florentine Press, 2014
https://nl.wikipedia.org/wiki/Palazzo_Medici-Riccardi
https://nl.wikipedia.org/wiki/Benozzo_Gozzoli
https://www.florenceholidays.com/vacanza-firenze-musei-palazzo-davanzati.html
www.trecanni.it
https://www.consiglio.regione.toscana.it/upload/COCCOINA/documenti/bio_Angeli.pdf
Alle sites bezocht tussen 3 en 12 maart 2025
Gesprek gevoerd met Federica Paretti, kleindochter van Federigo Angeli, in het najaar van 2024.
Verantwoording foto’s
Afb. 1. https://www.palazzomediciriccardi.it/en/the-palace/palazzo davanzati
Afb. 2. https://www.wga.hu/support/viewer/z.html
Afb. 3, 4, 5. https://www.wga.hu/support/viewer/z.html
Afb. 6. https://www.uffizi.it/en/artworks/adoration-of-the-magi#gallery
Afb. 7, 8. https://www.wga.hu/support/viewer/z.html Afb. 9. Foto auteur
Afb. 10. Chaplin and Costa, rediscovering ezxpat women painters in Tuscany, p. 49
Afb. 11. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 81
Afb. 12. Chaplin and Costa, rediscovering ezxpat women painters in Tuscany, p. 48
Afb. 13. Foto auteur
Afb. 14. https://artsandculture.google.com/asset/palazzo-davanzati-firenze/fQHk05klVul2Og?hl=it&ms=%7B%22x%22%3A0.5%2C%22y%22%3A0.5%2C%22z%22%3A9.458732894551403%2C%22size%22%A%7B%22width%22%3A3.0199389360819793%2C%22height%22%3A1.2375244479543734%7D%7Dvo
Afb. 15. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 26
Afb. 16. Foto auteur
Afb. 17. https://www.wga.hu/support/viewer/z.html
Afb. 18. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 25
Afb. 19. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 24
Afb. 20. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 25
Afb. 21. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 29
Afb. 22. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 30
Afb. 23. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, cover achterkant
Afb. 24. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 29
Afb. 25. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 28
Afb. 26. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 32
Afb. 27. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 27
Afb. 28. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 20
Afb. 29. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 21
Afb. 30. Federigo Angeli, Il Rinascimento fiorentino nel XX secolo, p. 31
Afb. 31. Zie afb. 29
Afb. 32. Zie afb. 30
